Akcja „Burza”
Akcja „Burza” była wystąpieniem zbrojnym AK przeciwko okupantowi niemieckiemu, przeprowadzonym na terenach II Rzeczypospolitej bezpośrednio przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Trwała od stycznia 1944, do stycznia 1945. Celem akcji było wyzwalanie okupowanych przez Niemców terenów i występowanie w roli gospodarza przed wkraczającymi oddziałami Armii Czerwonej. Miało to skłonić Sowietów do uznania naszych praw do ziem II Rzeczypospolitej. Sowieci popierali walkę Polaków z Niemcami, ale po wkroczeniu na wyzwolony teren podstępnie rozbrajali żołnierzy polskich, aresztowali i przymusowo wcielano do armii Berlinga, a opornych wywozili w głąb Rosji. W sumie w akcji „Burza” wzięło udział ponad 100 tys. żołnierzy polskich AK i NSZ. Ok. 20-30 tys. żołnierzy polskich Sowieci wywieźli w głąb ZSRR. Na skutek działań NKWD uwięziono ok. 50 tys. żołnierzy AK uczestniczących w akcji "Burza".
Mobilizacja 9. psk (spieszonego)
Do przeprowadzenia akcji „Burza” w obwodzie grajewskim przystąpiono po zatwierdzeniu przez rząd emigracyjny w dniu 18.02.1944 r. planu akcji. Sztab Białostockiego Okręgu AK do połowy kwietnia opracował plan mobilizacyjny, w/g którego obwód grajewski mobilizował 9. psk (spieszony) z zadaniem:
- wyzwolenia i utrzymania miasta Grajewa,
- utrudnienia odwrotu wojsk niemieckich na szosie Osowiec – Grajewo – Ełk,
- współpracy z wojskami radzieckimi.
Rozkaz mobilizacji 9. psk (spieszonego) otrzymał w dniu 8 VII 1944 r. Komendant Obwodu Grajewo AK rtm. Wiktor Konopko „Grom”. Z oddziałów leśnych AK, w tym oddziałów NSZ uznających od wiosny 1944 r. zwierzchnictwo AK, grup Kedywu, samodzielnych grup NSZ zmobilizowano w pośrednich rejonach w lasach żebrowskim, rudzkim i koło Rajgrodu 6 szwadronów AK i 1 samodzielny oddział NSZ. W szwadronach 9 psk AK znaleźli sie m.in. żołnierze NSZ z dwóch grup dywersyjnych 40 - i 80 – osobowych stworzonych przez por. Józefa Karwowskiego „Bystrego” (z-ca k-ta powiatowego NSZ Grajewo) i podporządkowanych AK w marcu 1944 r. w ramach akcji scaleniowej. Pierwotnie przewidywany rejon koncentracji 9.psk AK w byłych koszarach 9.psk w Grajewie ze względu duże nasycenie terenu wojskami niemieckimi nie wchodził teraz w rachubę. Zdecydowano się na koncentrację pułku na Osowych Grzędach nad Kanałem Woznawiejskim, gdzie były w miarę dobre warunki bezpieczeństwa i możliwość przygotowania pułku do wykonania zadań przewidzianych w planie akcji „Burza”. Koncentracja 9. psk (spieszonego) na Osowych Grzędach trwała etapami w okresie 13 – 28 lipca. Poszczególne szwadrony w rejon koncentracji przedostawały się w małych grupkach pod osłoną nocy, często pod ostrzałem patroli niemieckich. W dniu:
- 13 lipca na Osowych Grzędach stanęły szwadrony 4., 5.,
- 14 lipca szwadrony 2., 3.,6.,
- 28 lipca szwadron 1. z dowódcą pułku Wiktorem Konopko „Gromem”.
- w połowie sierpnia stanął na Grzędach samodzielny oddział bojowy NSZ.
- szwadrony 1., 2., 3. z rejonu Radziłowa (placówki Radziłów i Białaszewo) i Szczuczyna (placówki Szczuczyn i Wąsosz) zbierały się w lesie żebrowskim i stąd małymi grupkami przechodziły do lasu rudzkiego,
- szwadrony 4., 5. z rejonu Grajewa (placówki Grajewo-miasto, Bogusze, Ruda) tworzyły się w lesie rudzkim. Dalsza droga na Osowe Grzędy prowadziła przez Dębiec.
- szwadron 6. w rejon koncentracji pułku dotarł z rejonu Rajgrodu (placówki Rajgród, Pruska, Bełda), idąc dwoma grupami po zachodniej i wschodniej stronie kan. Woźnawiejskiego.
- samodzielny oddział bojowy NSZ liczący około 60 dobrze uzbrojonych ludzi, zebrał się w lesie żebrowskim i ławskim pod komendą k-nta powiatowego NSZ por. Jana Jaworskiego „Jawora” już w czerwcu 1944 r. Oddział ten uzupełniony w Brzezinach Ciszewskich żołnierzami NZS z Grajewa i rejonu Rajgródu dotarł na Grzędy.
W drugiej połowie sierpnia 1944 r. w Ławskim Lesie utworzono 80 - osobowy oddział partyzancki NSZ który miał dołączyć do 9. psk AK na „Grzędach”. Podczas marszu oddział natknął się nocą we wsi Ruszczyk koło Białaszewa na duży oddział żołnierzy niemieckich i pod naciskiem silnego ognia został zmuszony do wycofania się w miejsce pierwotnej koncentracji. Duże nasycenie terenu wojskiem niemieckim nie dawało szansy na przebicie się na „Grzędy”, wobec czego oddział rozwiązano. Dowódca oddziału (nazwisko NN) był z Zacieczek, a jego zastępca Jan Konopko „Kruk” był komendantem placówki Świdry Awissa.
W przypadku zatrzymania ofensywy wojsk radzieckich na Biebrzy przed nadejściem silnych chłodów i nasilenia penetracji terenów wokół obecnego miejsca koncentracji pułku przez wojska niemieckie, dowódca pułku brał pod uwagę jako nowy rejon koncentracji pułku Czerwone Bagna lub las Żebrowski do którego bardziej był skłonny. Co prawda front na linii Narew – Biebrza znieruchomiał na kilka miesięcy, obwód Grajewo wyzwolono dopiero w ostatniej dekadzie stycznia 1945 r. (Grajewo, Szczuczyn – 23.01.1945 r.), ale po bitwie 8/9 września powstała nowa sytuacja. Część pułku która przebiła się przez Biebrzę na stronę sowiecką była przymusowo wcielona do WP, a pozostali żołnierze którzy nie skorzystali z pomocy sowieckiej podzielili los żołnierzy wyklętych.
Na początku sierpnia 1944 r. stan osobowy 9.psk AK skoncentrowanego na Grzędach dochodził do 300 uzbrojonych i nieźle wyszkolonych żołnierzy, a w połowie sierpnia do 350 - 400 żołnierzy. Na uzbrojeniu pułku było 4 ckm, 4 lkm, 8 rkm i broń indywidualna. Większość podoficerów przed wojną służyła w 9. psk w Grajewie. Niektórzy z żołnierzy mieli za sobą cały szlak bojowy 9. psk. Różnił ich wiek, wykształcenie, zawód, stopnie wojskowe, poglądy polityczne, ale wszyscy byli gotowi złożyć ofiarę życia na ołtarzu Ojczyzny.
Dowództwo 9.psk (spieszonego)
1.Rtm. Wiktor Konopko „Grom”
- urodził się 20.09.1913 r. w Szczuczynie, jako syn Józefa i Felicji z Berciów. Ojciec Wiktora, Józef (1873-1920) ur. w Janczewie par. Jedwabne, jako s. Walentego i Rozalii z d. Żochowska zginął na wojnie z bolszewikami w 1920 r. Za jego męstwo na polu walki jego syn Wiktor uczył się bezpłatnie w Korpusie Kadetów w Rawiczu i w Szkole Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu. Do 1939 r. służył w 9.psk w Grajewie jako podoficer zawodowy. W wojnie obronnej w 1939 r. walczył od 1.09 - 05.10 jako dowódca sekcji w 9. psk, kończąc swój szlak bojowy pod Kockiem. Po bitwie został awansowany do stopnia podporucznika. Jesienią 1939 r. rozpoczął pracę w konspiracji w gminie Wąsosz w rejonie szczuczyńskim. Obok ppor. Konopki działał w konspiracji w okolicy Wąsosza przedwojenny podoficer zawodowy plut. Jan Kowalski „Lech” ur. w Ławsku. W czerwcu 1941r. Wiktor Konopko powrócił do Szczuczyna zostając z-cą komendanta rejonu. Do końca 1942 r. ukrywał się w miejscowym szpitalu symulując chorobę. Wiosną 1943 r. został mianowany 2-gim zastępcą komendanta obwodu por.(kpt.) Franciszka Puchalskiego „Żubra” i awansowany do stopnia porucznika. Był głównym wykładowcą w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w rejonie Szczuczyn AK. Przed rozpoczęciem akcji „Burza”, Wiktor Konopko „Grom” został powołany na stanowisko dowódcy 9. psk AK. W dniu 8.03.1944 r. przejął funkcję komendanta obwodu Grajewo od por. Franciszka Puchalskiego. W lipcu objął dowodzenie zmobilizowanym 9. psk AK na „Osowych Grzędach”. Poległ w dniu 8.09.1944 r. dowodząc bitwą na Grzędach Spoczywa w grobie rodzinnym na cmentarzu w Szczuczynie ze swoimi rodzicami Józefem i Felicją, oraz babcią Teofilą Berć z d. Ewald. Odznaczony Krzyżem Virtuty Military i Krzyżem Walecznych.
2. Ppor. (kpt.) Franciszek Warzyński „Wawer”
- ur. się 22.03.1914 r. w Jeżewie k. Świecia (obec. woj. kujawsko-pomorskie) jako syn Franciszka i Wandy z Rulewskich. Przed 2-gą wojną światową pracował jako nauczyciel w Ciszewie k. Rajgrodu. W dniu 26.02.1938 r. poślubił w Rajgrodzie nauczycielkę z Rajgrodu Hipolitę Zalc, ur. w 1912 r. w Chicago, c. Stefana Izydora Zalca i Urszuli Drosel. Rodzice Hipolity związek małżeński zawarli w dniu 20.07.1909 r. w kościele Św. Trójcy w Chocago. Przed 1918 r. powrócili do Polski i zamieszkali w Szczuczynie, gdzie od lat mieszkali przodkowie Stefana.
Franciszek i Hipolita Warzyńscy zamieszkali w Rajgrodzie, gdzie w dniu 29.09.1938 r. ur. się i w tym samym dniu zmarł ich syn Franciszek. W tym też roku przenieśli się do Szczuczyna i podjęli pracę w szkole powszechnej w Szczuczynie.
Po wybuchu wojny Franciszek Warzyński należał do pierwszych konspiratorów w Szczuczynie tworząc z kierownikiem szkoły ppor. rez. Maksymem Jonkajtysem i plut. rez. Bolesławem
Nagórskim „trójkę” konspiracyjną. W 1939 r. w stopniu plut. pchor. został zmobilizowany do kompanii Obrony Narodowej. Walczył w obronie Szczuczyna. Posiadał wysokie walory organizacyjne. Był jednym z wykładowców w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w rejonie Szczuczyn AK. Do czasu rozpoczęcia akcji „Burza” pełnił nieprzerwanie obowiązki komendanta rejonu Szczuczyn. Jego zastępcą był ppor. Wiktor Konopka „Grom”. W 9.psk AK był zastępcą dowódcy pułku. W dniu 1.09.1944 r. w sile 3 szwadronów zorganizował zasadzkę na Niemców w wyniku której przeciwnik poniósł wysokie straty w ludziach. Cieszył się wśród żołnierzy wysokim autorytetem. Po akcji „Burza” został wcielony do 6. Zapasowego Baonu Piechoty w Dojlidach Górnych w Białymstoku.
W latach 1945 – 1946 był komendantem Obwodu AK AKO WiN Grajewo. Nocą 8/9 maja 1945 r. wziął udział w ataku na Grajewo oddziałów AK dowodzonych przez mjr Jana Tabortowskiego „Bruzdę”. Dowodził atakiem na komendę KP MO, uwalniając 40 aresztowanych, głównie członków ruchu oporu.
Po ujawnieniu przeniósł się do Łodzi i podjął pracę w szkolnictwie. Jako nauczyciel pracował m.in. wiele lat w Technikum Ekonomicznym nr 1 w Łodzi. Zmarł 2.08.1994 r. Spoczywa na starym cmentarzu w Łodzi przy ul. Ogrodowej (ewangelicka część cmentarza) razem z żoną Hipolitą (13.08.1912 - 29.11.1991). Odznaczony Krzyżem Walecznych i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
3. Por. Jan Wagner vel Jaworski „Jawor”
- jako 30 – letni zawodowy przedwojenny oficer przybył w 1943 r. z Warszawy w rejon Grajewa i przejął dowództwo nad K.P. Grajewo NSZ z rąk Jozefa Karwowskiego „Bystrego”. Nie podporządkował się akcji scaleniowej i w czerwcu 1944 r. pod jego komendą stanął w lasach Ławska i Żeber samodzielny oddział bojowy NSZ liczący około 60 dobrze uzbrojonych ludzi. Oddział ten, uzupełniony żołnierzami NZS z Grajewa i rejonu Rajgródu ześrodkował się w Brzezinach Ciszewskich i w połowie sierpnie włączył się do akcji „Burza” wchodząc na prawach autonomicznych do 9. psk AK stacjonującego na Grzędach. Od połowy sierpnia został drugim zastępcą dowódcy pułku. Po bitwie na Grzędach przed przeprawą przez rzekę Ełk, nie wierząc w uczciwe intencje przyszłego sojusznika Armii Radzieckiej zakończył życie strzałem z pistoletu w głowę.
4. Ppor. Wacław Łapiński „Śmiały”
- był nauczycielem we wsi Kuligi. W konspiracji od 1939 r. Organizator drużyny partyzanckiej w Kuligach placówka Bełda. Na okres akcji „Burza” przewidywany był na dowódcę kompanii organizowanej w placówce Bełda. Ostatecznie w 9. psk na Grzędach został oficerem do zleceń specjalnych. Nałożonym obowiązkom nie podołał i po tygodniu opuścił pułk.
5. St. sierż. Józef Dąbrowski „Skiba”
- urodził się w 1898 r. we wsi Niedżwiadna, jako syn Ignacego i Kazimiery z Kiełczewskich. W 1916 r. wstąpił do POW, a dwa lata później do Wojska Polskiego. Walczył o Lwów i o Warszawę podczas inwazji bolszewickiej w 1920 r. W dniu 20.02.1922 r. zawarł w Grajewie związek małżeński z Salomeą Poniatowską (1902-1976) c. Marcela i Adeli z Samełków. Służył jako podoficer zawodowy na granicy wschodniej w KOP. Od 1932 r. był emerytem wojskowym. Wojna zastała go w Grajewie. W konspiracji odważny i ofiarny, organizator „piątek” konspiracyjnych. W 9.psk AK był kwatermistrzem pułku. Do działań bojowych nie był angażowany. W dniu 8 września wykazał się dużą odwagą. Po bitwie na Osowych Grzędach przedostał się nocą wraz z innymi partyzantami do Ciszewskich Brzezin. Aresztowany i przesłuchiwany przez UB od 22.02.1945 do 22.09.1945 r. Zmarł 31.08.1981 r. Spoczywa w grobie rodzinnym wspólnie z żoną Salomeą na starym cmentarzu w Grajewie. Odznaczony KW, SKZzM, ZKZzM, BKZzM.
6. St. sierż. Władysław Świacki „Sęp”
- ur. się w 1900 r. we wsi Polule par. Jeleniewo, jako syn Stanisława i Józefy z d. Kukis. W latach 1910-1914 uczęszczał do szkoły miejskiej w Sejnach. W 1918 r. wstąpił do POW. Walczył z bolszewikami w 1920 r. Przed II wojną światową pracował jako starszy przodownik w Komendzie Powiatowej Policji w Grajewie. Do maja 1943 r. pracował w pomocniczej policji niemieckiej skierowany tam przez ZWZ. Zagrożony aresztowaniem zdezerterował zabierając broń. Następnie dowodził grupą partyzancką, która rozwiązała się po pacyfikacji wsi Grzędy, a Świacki zakonspirował się na kolonii Kubra pod Radziłowem. W akcji „Burza” jako podoficer dyspozycyjny w sztabie pułku głównie współpracował z kwatermistrzem pułku w organizacji dostaw żywności. Po odejściu z pułku oficera do zleceń specjalnych ppor. Wacława Łapińskiego „Śmiałego” przejął część po nim obowiązków, a mianowicie pisanie rozkazów dowódcy pułku, przechowywanie dziennika oficera dyżurnego pułku, itd.
W planie „Burza” po opanowaniu Grajewa przewidziany był na komendanta Straży Obywatelskiej. Po bitwie na Osowych Grzędach przedostał się nocą wraz z innymi partyzantami do Ciszewskich Brzezin. Jesienią 1944 r. został aresztowany przez własowców i zesłany na roboty przymusowe do Niemiec. Po roku przybył do Prostek, gdzie przebywała jego rodzina. Po wojnie spisał pamiętniki. Zmarł w 1972 r. Odznaczony Orderem Virtuty Military V klasy, Krzyżem Walecznych i Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
7. St. sierż. Stanisław Kaczor „Granica”
- ur. się w 1901 r. Przed wojną był dowódcą placówki Straży Granicznej w Popowie. Przed koncentracją na „Grzędach” był zastępcą komendanta placówki Pruska. W 9.psk sprawował funkcję oficera oświatowego. Ochotniczo przyłączał się do akcji bojowych prowadzonych przez szwadrony. Po bitwie na „Grzędach” został wcielony do 6. Zapasowego Baonu Piechoty w Dojlidach Górnych w Białymstoku.
8. Wachm. (ppor.) Józef Piwko „Jastrzębiec”
- ur. się 2.02.1905 r. jako syn Aleksandra i Joanny z Borawskich. Rodzice oboje urodzili się w Zacieczkach k. Szczuczyna, ale ślub wzięli w dniu 26.05.1902 r. w mieście McKeesport (hr. Allegheny, st. Pensylvania) w USA. Do ksiag parafii szczuczyńskiej fakt zawarcia ślubu został wpisany 9.10.1907 r., co przemawia za tym, że Józef ur. się w USA. Przed wojną był podoficerem zawodowym w 9. psk. W konspiracji od 1.07.1941 r. Jako szef łączności 9. psk AK, ze względu na brak środków łączności walczył w 5 szwadronie jako podoficer liniowy. Odznaczony KW, SKZ z M.
9. Wachm. Józef Koniecko „Koniec"
- ur. się 14.03.1910 r. w Przeszkodzie par. Szczuczyn, jako s. Jana i Marianny z Lachowiczów. Przed wojną jako podoficer zawodowy był rusznikarzem w 9. psk Grajewo. Od 1941 r. żołnierz ZWZ-AK. Na „Grzędach” był zbrojmistrzem pułku, zorganizował warsztat polowy broni maszynowej. Brał często udział w walkach 4. szwadronu. W walce zawsze był w pierwszej linii, przy sobie nosił podstawowe narzędzia. Po bitwie 8.09 podczas przebijania się przez front niemiecki był w szpicy prowadzącej partyzantów do przeprawy na Biebrzy. Ostrzeliwującym placówkom niemieckim poprzecinał przewody telefoniczne, co pozbawiło ich łączności, zdezorganizoało współpracę placówek i doprowadziło do przerwania ognia. Po przebiciu się przez front niemiecki został wcielony do 6. Zapasowego Baonu Piechoty w Dojlidach Górnych w Białymstoku. Odznaczony KW, BKZ. Zmarł 13.04.1983 r. w Grajewie.
10. Ppor.c.w. (mjr) Stanisława Skrodzka „Krzysztof”
- ur. się 8.05.1922 r. w Chojnówku par. Grajewo jako córka Aleksandra (*1881) i Aleksandry z Mikuckich (*1893). Ojciec Stanisławy, Aleksander Skrodzki, wnuk powstańca styczniowego Wojciecha (*1820) straconego na szubienicy, został karnie wcielony do armii carskiej, skąd został zwolniony w 1906 r. W 1920 r. bił się z bolszewikami.
Stanisława ur. w trzecim związku Aleksandra (był trzy razy żonaty:
- w 1908 r. poślubił w Grajewie Adelę z Chojnowskich,
- w 1910 r. poślubił w Szczuczynie Marię z Augustowskich,
- w 1919 r. poślubił w Grabowie Aleksandrę z Mikuckich),
uczęszczała do Państwowego Gimnazjum w Grajewie. W okresie okupacji sowieckiej współzałożyła młodzieżową organizację niepodległościową Młodzież Gimnazjum Grajewskiego, w skrócie MGG, grupującą głównie harcerzy. W dniu 8.12.1939 r. została aresztowana przez NKWD i osadzona w więzieniu w Łomży, skąd uciekła w czerwcu 1941 r. po wybuchu wojny niemiecko – sowieckiej. Po powrocie w rodzinne strony zastała dom pusty. Rodzice i rodzeństwo, za działalność konspiracyjną Stanisławy, już w lutym 1940 r. zostali wywiezieni przez sowietów do Kazachstanu. W lipcu 1943 r. zmarł ojciec, a w 1946 r. część rodziny powróciła do Polski. Starszy brat Stanisławy, Jan w 1943 r. został wcielony do Armii Czerwonej, doszedł do Berlina, a po wojnie jako „obywatel radziecki” znalazł się przymusowo w ZSRR. Dzięki staraniom Stanisławy w 1952 r. powrócił do Polski.
Stanisława Skrodzka od jesieni 1941 r. pozostawała w konspiracji w placówce Bogusze. Organizowała sieć kurierską i kolportaż prasy podziemnej, od 1942 r. szef WSK obwodu Grajewskiego. Organizowała zaopatrzenie w najprostsze lekarstwa i
środki opatrunkowe wykorzystując kontakty z pracownikami aptek, głównie w Grajewie. Na „Grzędach” pozostawała szefem drużyny sanitarnej składającej się z 5-7 sanitariuszek. Od połowy sierpnia do drużyny sanitarnej dołączyli uciekinierzy z niewoli niemieckiej Rosjanie lekarz płk i sanitariuszka. Po bitwie na Grzędach Stanisław Skrodzka ochotniczo przepłynęła wpław Biebrzę, nawiązała we Wroceniu kontakt z dowództwem sowieckim i po uzgodnieniu sposobu przeprawy żołnierzy przez Biebrzę powróciła do pułku. Będąc już po drugiej stronie Biebrzy przedostała się do Białegostoku, gdzie po nawiązaniu kontaktu z Kierownikiem Białostockiego Okręgu AK pozostawała do jego dyspozycji. Organizowała ucieczki kolegów przymusowo wcielonych do 6. ZBP w Dojlidach. W dniu 16.11.1944 r. została aresztowana przez NKWD i wywieziona na Syberię, skąd wróciła w grudniu 1947 r. i pod fałszywym życiorysem podjęła studia filologii angielskiej na UW. Po ukończeniu studiów w 1952 r. podjęła pracę naukową w Instytucie Anglistyki UW. W 1955 r. zawarła związek małżeński z Aleksandrem Kumorem historykiem sztuki, pracownikiem naukowym PAN. W 1964 r. uzyskała doktorat. W Polsce była pionierem studiów kulturoznawczych na kierunkach anglistyki. Założyła i kierowała Zakładem Kultury Krajów Anglosaskich Instytutu Anglistyki UW. Ceniony nauczyciel akademicki, wychowawca wielu doktorów i profesorów. Od 1991 r. przebywała na emeryturze, mieszkając w Józefowie k. Otwocka. Zmarła 11.06.2012 r. Spoczywa na cmentarzu Komunalnym Północnym - Wólka Węglowa w Warszawie. Odznaczona Orderem VM 5 klasy, ZKZzM, SKZzM, BKZzM, 2 x KW.
Pół wieku po akcji „Burza” w dniu 25.09.1994 r. prof. mjr Stanisława Kumor z d. Skrodzka uczestniczyła w uroczystości odsłonięcia i poświęcenia obelisku na Grzędach, oraz była matką chrzestną sztandaru wręczonego ŚZŻ AK Obwodu Grajewo.
11. Chor. Antoni Walkowiak „Żuraw”
- ur. się w 1898 r. w Pawłowicach woj. wielkopolskie, jako syn Antoniego i Tekli z d. Musielak. Brał udział w wojnie o wolność Polski w latach 1918-1920. W 1922 r. zawarł w Kapicach związek małżeński z Sylwestrą Tyszkiewicz (1905-1988) ur. w Kapicach, córką Pawła i Pauliny z d. Pachucka. Ogniomistrz 1-go pułku artylerii ciężkiej w twierdzy Osowiec. Do wybuchu wojny służył w stopniu chorążego w Wojsku Polskim. W konspiracji od jesieni 1939 r., od 1942 r. był pomocnikiem komendanta obwodu ds. organizacyjnych. Po rozpoczęciu przygotowań do wyjścia pułku w pole został skierowany przez „Groma” do pracy z kwatermistrzem obwodu. W akcji „Burza” pozostawał szefem bazy zaopatrzenia 9.psk AK. Przewidziany na komendanta miasta Grajewa. Zmarł 16.01.1975 r. w Grajewie. Spoczywa na starym cmentarzu w Grajewie we wspólnym grobie z żoną Sylwestrą. Odznaczony KW, SKZzM.
12. Ppor. Kowalski Jan Telesfor „Lech”
- ur. się 7.09.1901 r. w Ławsku, jako syn Antoniego i Klementyny z Cichockich. Walczył z bolszewikami w 1920 r. Do wybuchu wojny był podoficerem w stopniu plut. w 1. Pułku Piechoty w Wilnie. W konspiracji był od 1939 r. W okresie okupacji niemieckiej st. sierż. Jan Kowalski „Lech” zatrudnił się jako pomocnik młynarza w młynie w Ławsku. Od powstania NSZ do akcji scaleniowej z AK wiosną 1944 r. był żołnierzem NSZ. Na jego polecenie do czerwca 1944 r. w pomocniczej policji niemieckiej w Wąsoszu było dwóch żołnierzy: Józef Locman „Bem” i Jan Gazowski „Bystry”. W czerwcu 1944 r. zbiegli i wzięli udział w zgrupowaniu 9.psk na Grzędach: „Bem” w 3. szwadronie, „Bystry” w 1. szwadronie. 2-gi z nich poległ w bitwie 8.09, a pierwszy przedostał się do sowietów i został wcielony do 6.Zapasowego Baonu Piechoty w Dojlidach Górnych w Białymstoku. Do 1943 r. zastępcą „Lecha” w placówce Wąsosz był sierż. Antoni Izbicki „Grab” (1901-1983) ur. w Ławsku syn Franciszka i Julianny z Orłowskich, na Grzędach żołnierz 2. szwadronu 9.psk. Ppor. Kowalski Jan „Lech” poległ na
Osowych Grzędach w dniu 8.09.1944 r. dowodząc 1. szwadronem 9. psk. Pozostawił żonę Leopoldę z Prejsów. Spoczywa na cmentarzu parafialnym w Wąsoszu. Tablica nagrobna wspomina jeszcze dwóch kolegów z pola walki: st. sierż. Antoniego Rudzkiego (1909-1944) ps. „Wir”, poległego na Osowych Grzędach i Bronisława Samełko (1916-1945) ps. „Dąb”, obaj urodzeni w Ławsku. Odznaczony Krzyżem Virtuty Military i Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
13. St. sierż. (ppor.) Zabiłowicz Antoni „Błyskawica”
- ur. się 04.01.1902 r. w Romanach, jako syn Jana i Bronisławy z Ciszkowskich. W okresie międzywojennym był zawodowym podoficerem (w stopniu plutonowego), m.in. w 33.pp w Łomży. W Iwieńcu pow. wołożyński (obecnie Białoruś) zawarł związek małżeński, poślubiając Felicję z d. Krot. Do konspiracji wstąpił w 1940 r. W maju 1944 r. w rejonie Szczuczyna zorganizował 25 osobowy pluton dywersyjny, podlegający bezpośrednio komendantowi obwodu „Gromowi”. Likwidował byłych agentów NKWD i niemieckich szpicli. Pod koniec czerwca 1944 r. oddział Antoniego Zabiłowicza wziął udział w bitwie z wojskami niemieckimi w Czerwonym Borze. Na „Grzędy” Zabiłowicz przyprowadził 2. szwadron 9.psk AK w sile 60 żołnierzy. Początkowo dowodził 2 szwadronem, a następnie plutonem ckm. Wykazał się wyjątkową odwagą. Awansowany przez komendanta okręgu AK do stopnia podporucznika. Po bitwie na Grzędach wyprowadził około 50 żołnierzy 9.psk AK do lasu żebrowskiego.
Pełnione funkcje przez Antoniego Zabiłowicza w okresie konspiracji:
d-ca plutonu "Kedyw" obwodu
szef saperów w sztabie obwodu
d-ca oddziału partyzanckiego w terenie obwodu w składzie konspiracyjnego 9.psk
szef operacyjny w dowództwie konspiracyjnego 9.psk w okresie akcji "Burza".
Za wyróżniającą się służbę żołnierską w szeregach Wojska w Konspiracji, nieugiętą postawę i bojową, odwagę wobec okupanta hitlerowskiego w okresie działań partyzanckich, a w szczególności w bitwach stoczonych przez konspiracyjny 9.psk w akcji "Burza" Antoni Zabiłowicz został odznaczony:
Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (wrzesień 1944 r.)
Krzyżem Walecznych x3 (listopad 1944 r., maj 1943 r., maj 1944 r.)
i awansowany do stopnia
sierżanta zawodowego (marzec 1942 r.)
podporucznika cz.w. (listopad 1942 r.)
porucznika cz.w. (maj 1944 r.)
P.S. Starszy brat Antoniego, Józef Zabiłowicz ur. w 1886 r. w Romanach, po wybuchu wojny z bolszewikami, w lipcu 1920 r. wstąpił do Wojska Polskiego (z własnym koniem) i został wcielony do 201 pułku szwoleżerów i w stopniu szeregowca wysłany na front przeciw bolszewikom. W szarży na Kamienny Bród w dniu 1.10.1920 okazał swą odwagę. Nie bacząc na silny ogień dwóch karabinów maszynowych i zabicie jego konia nie cofnął się w tył, przeciwnie rzucił się na grupę żołnierzy nieprzyjacielskich, chcąc zabrać karabin maszynowy i zmusił nieprzyjaciela do odstąpienia. Za waleczność i odwagę został odznaczony krzyżem wojennym Virtuti Militarri kl. V. Józef Zabiłowicz zginął w obozie niemieckim w Grajewie.
14. Ppor. Bieniewski Piotr „Niedziela”
- ur. się 23.09.1916 r. w Żarnowie par. Augustów, jako syn Józefa i Józefy z d. Lange. Od listopada 1941 r. żołnierz AK. W konspiracji używał pseudonimów „Niedziela” i „Zbroja”. Do placówki Wąsosz przybył z Rajgrodu, obejmując tu funkcję zastępcy komendanta placówki. W bitwie na Grzędach został ciężko ranny i po przejściu Biebrzy skierowany do szpitala polowego w Suchowoli. Od kwietnia 1945 r. zastępca dowódcy VII Kompanii AK pseud. "Niedziela", a następnie dowódca tej Kompanii pseud. "Zbroja". Po 1945 r. dowodził plutonem WiN w rejonie Rajgrodu, walczącym z oddziałami NKWD i UB napadającymi na oddziały partyzanckie. Odznaczony Krzyżem Walecznych i Srebrnym Krzyżem Zasługi.
W dniu 26.08.1945 r. został aresztowany przez PUBP w Grajewie z zarzutem nielegalnego posiadania broni, napady na posterunki MO i rozpowszechnianie fałszywej propagandy i skazany 27.09.1945 r. przez Wojskowy Sąd Garnizonowy w Białymstoku na karę 7 lat więzienia
z pozbawieniem praw obywatelskich na 3 lata. Karę pozbawienia wolności odbywał w więzieniu w Białymstoku, a od 2.11.1945 r. w Rawiczu. W dniu 21.01.1946 r. Wojskowy Sąd Garnizonowy w Białymstoku na mocy amnestii darował 5 lat, a pozostałe 2 lata zawiesil na okres 3 lat. Więzienie w Rawiczu opuścił 19.02.1946 r. Postanowieniem z dnia 13. 05.1998 r. Sąd Wojewódzki w Białymstoku uznał za nieważny wyrok Sądu Garnizonowego.
15. St. wachm. Alfons Perzanowski „Paw”
- ur. się w dniu 19.01.1905 r. we wsi Kacprowo par. Grajewo, jako syn Józefa i Aleksandry z Waszkiewiczów. W 1930 r. zawarł w Białaszewie związek małżeński z Anną Radziwanowską, c. Antoniego i Wiktorii z Makowskich. Urodzony w ich małżeństwie syn Kazimierz (1931-2009) po ukończeniu Politechniki Gdańskiej został powołany do MW. Kmdr mgr inż. Kazimierz Perzanowski pracował w Szefostwie Budowy Okrętów (póżniej zw. Szefostwem Techniki Morskiej) Dowództwa Marynarki Wojennej. Sprawował m.in. nadzór nad budową okrętów budowanych dla MW.
Alfons Perzanowski w konspiracji był komendantem plac. Białaszewo wchodzącej w skład rejonu Radziłów. Podlegał mu pluton konspiracyjny z Klimaszewnicy dowodzony przez plut. Józefa Dąbrowskiego „Brzozę”, zorganizowany w oparciu o młodzież „Strzelca”. W konspiracji awansowany do stopnia star. wachmistrza. W akcji „Burza” na „Osowych Grzędach” st. wachm. Alfons Perzanowski „Paw” dowodził 3. szwadronem. Był opanowany, spokojny, przy tym odważny w walce. Po akcji „Burza” z innymi partyzantami przedostał się na drugą stronę Biebrzy i został wcielony do 6. Zapasowego Baonu Piechoty w Dojlidach Górnych w Białymstoku. Po wojnie w dniu 8.06.1947 r. zawarł w Stargardzie związek małżeński z Weroniką Bocian. Zmarł w dniu 27.02.1962 r. Spoczywa na cmentarzu w Grajewie w jednym grobie z synem Kazimierzem.
16. St. wachm. Lecyk Władysław „Mewa"
- ur. się 8.06.1902 r. w Kąkolewnicy (obec. pow. radzyński woj. lubelskie) jako syn Jana i Franciszki z Zalewskich. W 1933 r. zawarł w Grajewie związek małżeński z Wandą z Karwowskich, ur. w 1911 r. w Grajewie, córką Stanisława i Stanisławy z d. Sienk. Był wtedy podoficerem zawodowym w stopniu kaprala. Na wojnę z Niemcami w 1939 r. wyruszył w składzie 9 psk. wykazując w czasie walki dużą odwagę i męstwo. W konspiracji od 1939 r. Jako komendant placówki miasta Grajewa awansował do kolejnych stopni wojskowych. W akcji „Burza” na Osowe Grzędy przyprowadził z Grajewa 4. szwadron psk AK składający się z żołnierzy września 1939 r. oraz młodszych konspiratorów podziemia. Odważny i bojowy, dobry organizator. Po akcji „Burza” przebił się przez front niemiecki na drugą stronę Biebrzy i został wcielony do 6. Zapasowego Baonu Piechoty w Dojlidach Górnych w Białymstoku. Odznaczony KW, SKZ.
17. St. wachm. Walczak Aleksander „Cel”
- ur. się 20.04.1902 r. w Górkach pow. konstantynowski (powiat istniejący w latach 1867-1932 w ówczesnym woj. lubelskim), jako syn Józefa i Teodory z Wandziaków. W 1929 r. (był już wachmistrzem 9. psk) w Grajewie zawarł związek małżeński z Heleną Mołs (1906-1944), ur. w Konopkach córką Andrzeja i Pauliny z d. Krupa. W ich małżeństwie dnia 8.01.1930 r. ur. się w Grajewie syn Aleksander, późniejszy absolwent Oficerskiej Szkoły Marynarki Wojennej w Gdyni, prof. dr k.ż.w., 4-krotny rektor Wyższej Szkoły Morskiej w Szczecinie. W dniu 29.04.2015 r. prof. Aleksander Walczak otrzymał tytuł doktora honoris causa AMW w Szczecinie.
Walczak Aleksander jako st. wachmistrz 9.psk wziął udział w wojnie obronnej w 1939 r., którą zakończył pod Kockiem. Uciekł z niewoli i w Janowie Podlaskim wstąpił 10.12.1939 r. do konspiracji. W końcu listopada 1942 r. powrócił do Grajewa (gdzie zamieszkał) i został
mianowany przez komendanta obwodu komendantem placówki Bogusze. Pracował jako pomocnik kowala w kuźni plut. Zygmunta Maciorowskiego, byłego podkuwacza koni w 9. psk Grajewo. Był jednym z wykładowców w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Rejonie Grajewo AK. W marcu 1944 r. Aleksander Walczak został mianowany przez nowego (od 8.03.1944 r.) komendanta obwodu grajewskiego por. Wiktora Konopko „Groma” komendantem rejonu Grajewo pozostając jednocześnie komendantem placówki Bogusze. Na „Grzędach” był dowódcą 5. szwadronu 9.psk AK. Do czasu przybycia dowódcy pułku na Osowe Grzędy dowodził grupującymi się tu siłami. Jako doświadczony żołnierz po bitwie na „Grzędach” przejął dowództwo pułku na czas przebicia się przez front. W Dojlidach Górnych w Białymstoku został wcielony do formującego się 6. Zapasowego Baonu Piechoty 1. Armii WP. Odznaczony VM, SKZ.
18. Ppor. Andrzej Sobolewski „Lis”
- ur. się w 30.11.1905 r. w Rajgrodzie, jako syn Józefa i Teofily z Jamińskich. Przed wojną pracował w banku w Warszawie. Z wykształcenia był nauczycielem matematyki. Jako podporucznik rezerwy został w końcu sierpnia 1939 r. zmobilizowany do 8.pp w Lublinie, który wchodził w skład 3. Zamojskiej Dywizji Piechoty. Brał udział w walkach pod Iłżą i pod Kockiem. Od jesieni 1939 r. przebywał w domu rodzinnym we wsi Okoniówek pod Rajgrodem, gdzie w listopadzie 1939 r. nawiązał z nim kontakt konspiracyjny 1-szy komendant obwodu grajewskiego ppor. Stanisław Koniuszy, mianując go komendantem rejonu AK Rajgród. Zabudowania rodziny Sobolewskich znajdowały się pod lasem. Było to wyjątkowo dogodne miejsce do konspiracji. W działalności konspiracyjnej ofiarnie pomagali Andrzejowi Sobolewskiemu jego bracia Leon i Stanisław pozostający na gospodarstwie. Bywali tu komendant Okręgu Białystok płk Władysław Liniarski „Mścisław”, komendant obwodu por
(kpt) Franciszek Puchalski „Żubr”, inspektorzy III Inspektoratu Łomża kpt (mjr) Jan Taborkowski „Bruzda” i por (kpt) Hieronim Leszek Łagoda „Lak”. Andrzej Sobolewski zawarł cywilny związek małżeński z dyrektorką szkoły w Rajgrodzie Rosjanką Aksjonową. Pozwoliło mu to uniknąć aresztowania przez NKWD i swobodnie działać w konspiracji. Był jednym z wykładowców w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w rejonie Rajgród AK. Komendantem rejonu pozostawał przez cały okres okupacji sowieckiej i niemieckiej. Od marca 1943 r. przebywał ze względu na bezpieczeństwo we wsi Turczyn gm. Bełda, skąd kierował pracą konspiracyjną w rejonie Rajgród. W akcji „Burza” dowodził 6. szwadronem. Po bitwie na Osowych Grzędach przedostał się nocą wraz z innymi partyzantami do Ciszewskich Brzezin.
W 1942 r. awansowany do stopnia porucznika i w sierpniu 1944 r. do stopnia kapitana. W maju 1944 r. odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, po akcji Burza” we wrześniu 1944 r. Krzyżem Walecznych.
Po wojnie aresztowany przez UB w Grajewie i torturowany przez UB w Białymstoku. Od 1946 r. mieszkał i pracował jako finansista w różnych instytucjach w Warszawie, gdzie zmarł 10.05.1981 r.
Akcje zbrojne przed 8 września
- w dniu 17 lipca w rejonie góry Paśkowizna partyzanci 6. i 5. szwadronu ciężko ranili 6 żołnierzy niemieckich z 40 osobowego oddziału specjalnego do walki z partyzantami, przebranego w mundury polskich żołnierzy z 1939 r.
- w dniu 6 sierpnia szwadron 1. por. Jana Kowalskiego „Lecha” i szwadron 2. plut. Antoniego Zabowicza „Błyskawicy” zlikwidowali 15, a wzięli do niewoli 6 żołnierzy niemieckich pacyfikujących wieś Kapice.
- w dniu 8 sierpnia 4. szwadron w urządzonej zasadzce w rejonie kolonii Dębiec uniemożliwił Niemcom spalenie gospodarstw chłopskich, likwidując 10 żołnierzy niemieckich, a pozostałych (10) wziął do niewoli.
- w dniu 15 sierpnia kolumna Wehrmachtu zaatakowała grupę około 20 żołnierzy pułku kąpiących się w kanale Wożnawiejskim raniąc lekko 1 żołnierza. W wyniku przeciwuderzenia zginęło kilkudziesięciu Niemców. Po tych wydarzeniach na drugi dzień Niemcy przeprowadzili lotnicze rozpoznania terenu, co skłoniło dowódcę pułku do przeniesienia nocą obozu pułku z Osowych Grądów do Lipowych.
- w nocy 15/16 sierpnia sekcja kpr. podch. Edwarda Stachurzewskiego „Poznaniaka” z 4. szwadronu st. wachm. Władysława Lecyka „Mewy”, zniszczyła między wsiami Ciszewo i Kuligi baterię artylerii dywizyjnej (12 dział 120 mm) ostrzeliwującą wojska sowieckie za Biebrzą.
- przed świtem 1 września 2., 3., 4. i 5. szwadrony pułku pod dowództwem z-cy dowódcy pułku ppor. Franciszka Warzyńskiego „Wawra”, zaskoczyły i zadały ciężkie straty Niemcom na nowo wybudowanym przez nich moście na rzece Ełk, sami nie ponosząc żadnych strat.
- w dniu 2 września patrol złożony z kilku żołnierzy 4. i 6. szwadronu zlikwidował w Pieńczykowie grupę przybyłych tu konno 5 oficerów z niemieckiej dywizji.
Ostatnia bitwa 9.psk AK na Osowych Grzędach
W dniu 8 września około godz. 8 Niemcy rozpoczęli przeprawę przez rzekę Jegrznię po zbudowanych pośpiesznie mostach pontonowych. Rzeka od kanału Wożnawiejskiego do jej ujścia do rzeki Ełk została obsadzona dwoma batalionami piechoty. Za rzeką Ełk Niemcy rozmieścili 1 batalion piechoty i za kan. Woźnawiejskim 1-2 bataliony piechoty, wyposażone w ciężkie karabiny maszynowe.
Wobec małej ilości amunicji i wielokrotnej przewagi wroga dowódca pułku postanowił wycofać pułk z obozu na skraj lasu Osowe Grzędy, po czym zmieniając front stawić czoła przeciwnikowi nacierającemu od strony rzeki Jegrzni. Po godz.15 pułk znalazł się na skraju lasu Grzędy przed Osowymi Grzędami. Na odcinku około 120 m stanęło do walki w dwóch szeregach około 350 partyzantów. W pierwszym szeregu stanęli żołnierze z bronią maszynową (w tym 4 ckm), w drugim obok siebie klęczeli partyzanci (licząc od lewego: oddział NSZ, 1, 2, 3, 4, 5, 6 szwadron) z dowódcą po środku szeregu. Po godz. 16 nadciągające ugrupowanie niemieckie od strony rzeki Jegrzni składające się z trzech linii przywitał jednocześnie piekielny huraganowy ogień z wszystkich rodzajów broni. Padł pierwszy rzut niemiecki, a pozostali przy życiu żołnierze niemieccy z drugiego rzutu uciekali przed naporem Polaków, porzucając broń i krępujące ruch ubrania. Odrzuceni do kanału Niemcy pozostawili na pobojowisku w/g niektórych źródeł około 1000 zabitych i rannych. Trzecia linia niemiecka przywitała żołnierz 9.psk AK silnym ogniem. Wobec zużyciu amunicji do ckm i strat własnych dowództwo pułku postanowiło oderwać się od przeciwnika i przebić się przez front w okolicy ujścia rzeki Ełk na drugi brzeg Biebrzy zajęty przez żołnierzy II. Frontu Białoruskiego.
W walce z Niemcami zginęło 80 żołnierzy, w tym dowódca pułku rtm. Wiktor Konopko i dowódca 1. szwadronu ppor. Kowalski Jan „Lech”. Ciężko ranny został ppor. Piotr Bieniewski „Niedziela” dowódca 2. szwadronu.
W generalnej ofensywie przeciwko 9. spieszonemu Pułkowi Strzelców Konnych im. Kazimierza Puławskiego wzięło udział kilku tysięcy (~ mówi się o 4 tys.) niemieckich żołnierzy z oddziałów 50. Dywizji Piechoty niemieckiego 6. Korpusu, dowodzonego przez gen. Grossmana. Po stronie niemieckiej walczyły jeszcze jednostki SS, pododdziały żandarmerii i własowcy.
Przeprowadzeniem żołnierzy pułku zdecydowanych przebijać się przez front (noc 8/9 września) kierował dowódca 5. szwadronu st. wachm. Walczak Aleksander „Cel”. W celu nawiązania kontaktu z Sowietami na ochotnika zgłosiła się Stanisława Skrodzka „Krzysztof” szef drużyny sanitarnej, przepłynęła wpław Biebrzę i po uzgodnieniu we Wroceniu z dowództwem sowieckim sposobu przeprawy żołnierzy przez Biebrzę powróciła do pułku. Przeprawa odbyła się pontonami w małych grupkach i w określonych odstępach czasu. Po drugiej stronie Biebrzy we wsi Wroceń st. wachm. Walczak przekazał dowodzenie pułkiem ppor. Franciszkowi Warzyńskiemu. Pułk po rozbrojeniu przez Sowietów został przewieziony do Białegostoku i włączony do formującego się w Dojlidach Górnych 6. Zapasowego Baonu Piechoty 1. Armii WP. Do baonu wcielono około 120 żołnierzy, a 10 rannych w tym dowódca 2. szwadronu ppor. Piotr Bieniewski „Niedziela” skierowano do szpitala polowego w Suchowoli i Grodnie.
Po akcji „Burza” w Okręgu Białostockim do zapasowych jednostek Wojska Polskiego wcielono 1080 osób, głównie szeregowych członków AK. Większość dowódców pozostawiono w aresztach poddając śledztwu, torturom i wyrokom. Część więźniów z Białegostoku deportowano do Ostaszkowa oraz Diagilewa k/Riazania.
Po wyjściu z okrążenia, sowieckich warunków współpracy nie przyjął por. Joworski „Jawor” dowodzący oddziałem NSZ. Trudno uwierzyć, aby dał się nabrać w słuszność intencji sowieckiego dowództwa. Zapewne zamierzał poprowadził żołnierzy w kierunku lasu żebrowskiego. Podczas odwrotu został ciężko ranny i w beznadziejnej sytuacji wybrał śmierć honorową. Żołnierze „Jawora” po przebiciu się przez linie niemieckie dotarli do lasu żebrowskiego, gdzie pozostawali pod komendą por. Józefa Karwowskiego „Bystrego”. Około 50 partyzantów wyprowadził z okrążenia do lasu żebrowskiego st. sierż.(ppor.) Antoni Zabiłowicz „Błyskawica”, który początkowo dowodził 2. szwadronem, a następnie plutonem ckm. Z kolei dowódca 6. szwadronu ppor. Andrzej Sobolewski „Lis”, st. sierż. Józef Dąbrowski „Skiba” kwatermistrz pułku, st. sierż. Władysław Świacki „Sęp” podoficer dyspozycyjny pułku, oraz około 40 partyzantów dotarło nocą do Ciszewskich Brzezin. Stąd część udała się do domów, a pozostali przeszli do lasu żebrowskiego. Żołnierze ci utrudzeni walką zabrali poległych i rannych kolegów i pod osłoną nocy przenieśli do rodzinnych domów, aby poległych godnie pochować, a rannym zapewnić bezpieczne leczenie. Ze względu na własne bezpieczeństwo do listopada 1944 r., pozostawali jeszcze pod komendą por. Józefa Karwowskiego „Bystrego”. Przed akcją „Burza” Karwowski był zastępcą por. Jana Jaworskiego „Jawora” który przyprowadził na Grzędy oddział NSZ. W 1942 r. Karwowski został 1-szym komendantem powiatowym K.P. Grajewo NSZ, kiedy to w 1943 r. zastąpił go przybyły z Warszawy zawodowy przedwojenny oficer por. Jan Jaworski „Jawor”. Pod komendą Karwowskiego w 1942 r. na obszarze powiatu grajewskiego pozostawało około 300 osób.
Opracowano na podstawie "Aby pamięć nie zginęła" Jana Orzechowskiego, oraz kwerendy własnej.
Ppor.cz.w.AK, płk dr nauk wojsk. Jan Orzechowski ps. „Strzała” ur. się 27 lutego 1920 r. w Rajgrodzie. Ojciec Jana, Jan Maciej ur. w Rajgrodzie, był żołnierzem Gwardii Carskiej, elitarnej formacji wojskowej Imperium Rosyjskiego. Jednostka w której służył stacjonowała w Petersburgu, gdzie ur. się w 1909 r. najstarszy syn Jana Macieja, Piotr. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podjął pracę w Policji Polskiej, będąc kolejno komendantem komisariatów policji w Rajgrodzie, Boguszach, Radziłowie i Białaszewie. W 1939 r. został aresztowany przez NKWD w Rajgrodzie, więziony w Łomży i Mińsku, poczym zaginął.
W czasie II WŚ Jan Orzechowski junior związał się z ruchem oporu, pozostając od 1940 r. w szeregach SZP-ZWZ-AK. Po ukończeniu Szkoły Podchorążych III Inspektoratu w Obwodzie Grajewskim został awansowany do stopnia kaprala podchorążego, a następnie do stopnia plutonowego podchorążego (1943) i stopnia sierżanta podchorążego (1944) . Prowadził zajęcia w konspiracyjnej szkole podoficerskiej w Turczynie, placówka Bełda, rejon Rajgród. Łącznik komendanta rejonu Rajgród por. Andrzeja Sobolewskiego „Lis”.
Plut. Jan Orzechowski jako dowódca plutonu w 6. szwadronie 9 psk AK, uczestniczył w bitwie na Grzędach w dniu 8 września 1944 r.- ranny. We wrześniu 1944 r. awansowany do stopnia ppor. cz. w. Odznaczony SKZ z M i KW.
Po przebiciu się z 9. psk AK przez front na rzece Biebrzy w nocy z 8/9 września 1944 r. plut. pchor. Jan Orzechowski został wcielony do 6. Zapasowego Baonu Piechoty 1 Armii WP w Dojlidach Górnych w Białymstoku.
Po zakończeniu II WŚ pozostał w służbie w LWP poświęcając się pracy naukowej. Pułkownik dyplomowany LWP, doktor nauk wojskowych. W 1975 r. został przeniesiony w stan spoczynku. Zmarł 2002 r. w Warszawie.
