Tematy: Nazwy miejsc - Nazwy dopływów Wissy - Nazwy miejscowości - Nazwiska ludzi.

 

​

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nazwy miejsc

 

Bagna - tereny bagienne zw. bagnem, bagniskiem, bagienicą, bielą, kaliskiem, błotem.

Biela, Biele - tereny (łąki) bagienne ( np.: przy ujściu Gręski, Klimaszewnicy).

  - Biała Biel - bagna na których po ciepłej letniej nocy unosi się biała mgła (np.: na północ od źródła rzeczek Skiejtowstoku, lub Białystoku.

  - Kacza Biel - łąki bagienne nazwane od mających tu swe siedliska kaczek.

  - Glnąca Biel - bagna lgnące (np.: po wschodniej stronie górnej Wissy).

  - Goła Biel - bagna bez drzew (np.: na południe od źródła rz. Klimaszewnicy).

Błonie - duża równinna łąka pod miastem np.: łąki po obu stronach Wissy między dworem a młynem w Wąsoszu. 

Bobrówka - teren po bagnistym lesie, gdzie mogły bobrować łosie, lub mieć swoje osady bobry np.: pola wąsoskie w kierunku Ławska.

Borowa - pola wąsoskie leżące nad rzeką Gręską, gdzie dawniej rósł bór.

Bór - ogólnie las sosnowy lub iglasty, przy czym bór gęsty bez siedzib ludzkich zw. głuchym borem lub puszczą. Rejon każdego bartnika zw. borem bartnym.

Chrząkawa - podmokłe grząskie łąki, z których podczas przechodzenia wydobywa się dźwięk przypominający chrząkanie (np.: nad ujściem Gręski w Wąsoszu).

Czarny las - las liściasty (dębowy, bukowy, brzozowy i grabowy), czarny zimą w porównaniu do zielonego lasu iglastego.

Dąbsk - łąki otoczone puszczą (np.: po obu brzegach Wissy pod Szczuczynem od strony Wąsosza).

Dzialiki - łąki podzielone na działki użytkowe (np.: położone na południe od Wąsosza nad Wissą).

Góra Łysa - wierzchołek wzgórza, na których w czasach pogańskich zbierały się nocą kobiety („baby”) na biesiady i uroczyste obrzędy. Chrześcijaństwo uznało te praktyki za czarodziejskie, a kobiety zbierające się na „łysych” (babich) górach, uznano za czarownice dopuszczające się bezeceństw z diabłami. W okolicy Wąsosza wzgórz o nazwie Łysa Góra jest kilka (na południe od wsi Rydzewo Pieniążek, na południe od wsi Grozimy, na wschód od Wąsosza).

Góra Lisia - wzgórza chętnie zamieszkiwane przez lisy (w pobliżu Wąsosza znajdują się wzgórza o takiej nazwie w lesie żebrowskim i na połud.-zach. od Rakowa).

Grądy - łąki na pobrzeżach dolin, lub las na wilgotnych piaszczystych glebach. Ogólnie miejsce suche wśród błot.

Gródż - podmokłe łąki zamarzające w grudę, lub łąki grodzone dla ułatwienia wypasu bydła. np.: między dolnym Skiejtowstokiem a Wissą, przy szosie w kierunku Szczuczyna.

Kalisko - tereny błotne; błoto (kał) np.: po zachodniej stronie środkowego biegu Klimaszewnicy.

Klekotki - łąki na których zbierały się bociany przed jesiennym odlotem (łąki nad Wissą na południe od Wąsosza).

- dawniej mogła to być nazwa lasu, gdzie wypasano bez dozoru krowy, którym dla ułatwienia ich lokalizacji zawieszano na szyi  drewniane dzwoneczki tzw. klekotki.

Łazy - pola gdzie kiedyś były bory bartne (np.: koło Barwików, Radziłowa, Wąsosza – na zachód od wsi, Ławska, Milewa, Mścich).

Łęg, Łąg - okresowo zalewana podmokła łąka w dolinie rzeki, lub liściasty las nadrzeczny z domieszką m.in. dębu, jesionu, olchy, wierzby, wiązu (występuje m.in. w Ławskim Lesie).

Międzygóry - pagórkowaty teren pomiędzy Wąsoszem a lasem żebrowskim.

Nadmiarki - nazwa terenów wzięta od nazwy gruntów ujawnianych podczas kolejnych pomiarów gruntów. W Wąsoszu były to tereny w Szwelczynie i Skarżynie ujawnione w 1526 r. przez mierników księżnej mazowieckiej Anny i przekazane parafii wąsoskiej.

Okół - miejsce postoju koni podczas polowań książęcych.

Ols, oles - występujący na glebach podmokłych głównie bagiennych typ siedliskowy lasu liściastego z przewagą w drzewostanie olszy, jesionu lub świerka, (występuje m.in. w Ławskim Lesie).

Ostaś - teren w Wąsoszu nad Gręską za kościołem parafialnym. Nazwa od nazwiska właściciela młyna stojącego dawniej w tym miejscu.

Ostrów- teren (wyspa) porośnięty roślinnością.

Palestyna - pastwiska na południe od Wąsosza, użytkowane dawniej przez Żydów.

Pieczysko - tereny wokół miejsca po smolnym piecu (wieś Kacprowo).

Przedmieście - rejon Wąsosza wokół obecnej ul. Mazowieckiej w Średniowieczu nie wchodzący w granice miasta.

Przespolne - nazwa pola od ścieżki prowadzącej przez pole (nazwa jednego z pól wąsoskich).

Przystań - miejsce pobytu pierwszych rybaków.

Rozstańki - nazwa potoczna od rozstaju dróg. W przypadku Wąsosza są to ulice: 11 Listopada, Mazowiecka, Felczyńska i Piaskowa.

Rzeczysko - dawne koryto rzeki.

Siany Borek - młody posadzony las (np.: przy szosie z Wąsosza do Szczuczyna).

Siedlisko - opuszczony teren po pobycie bartników, drwali itp.

Skitowa - pola pod wsią Niećkowo nad rzeką Skiejtowstok, dopływie Wissy.

Stany - (budy) tymczasowe zabudowania bartników, drwali itp.

Stegno - miejsca gdzie występują ścieżki wydeptane przez zwierzęca, często z lasu do wodopoju (rzeki)  (np.:pod lasem żebrowskim w kierunku Wissy).

Stocki - łąki na których stawiano stogi z sianem, np.: na połud.-wsch. od Wąsosza. 

Turza Łąka - łąki kwaśne w puszczy porośnięte byliną bagienną zw. turzycą, lub łąki w puszczy gdzie pasły się tury (np.: między rzekami Wissą i Niedżwiadną).

Uroczysko - nieuprawiana i zaniedbana przez ludzi przestrzeń ziemi.

Wądoły - okolice gdzie było dużo dołów.

Wąsosze - miejsce gdzie spływa kilka rzeczek (np.: Wąsosz i Radziłów).

Wierzch - okolice przy źródłach i górnym biegu rzeczek.

Zakoły - teren wyznaczający większe zakole rzeki.

Zalesie - tereny za lasem.

Zalew - teren zalewany okresowo wodą rzek tzw. zakola i zalewy.

 

Nazwy dopływów Wissy

 

Dopływy prawe:

 

- Lodwigowka z Niedżwiadną i Wielkim Wzdrojem,

- Grodziszczka,

- Gręska (północna) z Łubianką (Łubianymstokiem),

- Ława z Ciemianką i Kamiennymstokiem a ten z Ponikłymstokiem,

- Wiązownica,

- Kubra z Orlikowem, Białymstokiem i Słuczem, a ten z Czarnymstokiem, Obrytką

  i Kamiennymstokiem,

- Gręska (południowa) ze Smagulowstokiem.

 

Dopływy lewe:

 

- Skiejtowstok,

- Nagórczyna,

- Jeglówka.

 

Rzeki: Ława, Kubra, Skiejtowstok, Wissa posiadają nazwy pojaćwieskie. Nazwa rzeki Kubry pojawiła się około 1335 r, Wissy około 1341 r. Nazwy pozostałych rzek powstały od imion i przezwisk bartników, rybaków, myśliwych, drwali, kosiarzy penetrujących te tereny, lub cech charakterystycznych rzek, np:

​

- Białystok – rzeczka płynąca przez piaski,

- Ciemianka – rzeczka mulista,

- Czarnystok – rzeczka płynąca przez ziemie błotne,

- Czerwona Woda – rzeczka, której brzegi i dno zawierały rudę żelazną,

- Gręska – rzeczka o grząskim dnie i brzegach,

- Grodziszczka – rzeczka płynąca w pobliżu grodziska,

- Jeglówka – rzeczka płynąca przez las świerkowy (jeglowy).

- Kamiennystok,  Kamionstok, Kamiona – rzeczka o dnie i brzegach pokrytych kamieniami,

- Lodwigowka, Lodwigowstok, Łodwigowstok, Łodwigowa Struga – rzeczka, której nazwa pochodzi od imienia Ludwig,

- Łubianystok, Łubianka – rzeczka, której nazwa pochodzi od imienia (przezwiska) Łubian,

- Nagórczyna – rzeczka, której nazwa pochodzi od imienia (przezwiska) Nagórek,

- Obrytka – rzeczka wypływająca w okolicy zw. Obryte,

- Ponikłystok – rzeczka często miejscami wysychająca,

- Słucz – rzeczka, której nazwa może pochodzić od słowa ungurys, węgorz.

 

 Nad rzeką Lodwigowką dopływem górnej Wissy inaczej zw. Lodwigowstokiem, Łodwigowstokiem, Łodwigową Strugą, zapewne również zwaną Niedżwiadną i Chojną powstała wieś Niedżwiadna. Strugą zwano rzekę o „leniwej” wodzie w przeciwieństwie do strumyka którego woda była „bystra”. Przy polach Ławska w okolicach gaju Śnieguliny Dąbrowy przepływał inny dopływ Wissy zw. Bobrowystok. W tej okolicy należałoby jeszcze umiejscowić rzeczkę (zbiornik wodny) Czerwona Woda. Dodajmy, że w użyciu były jeszcze nazwy rzek Białe Wody (przezroczyste) i Czarne Wody (nieprzezroczyste – głębokie).

Nazwy niektórych dopływów Wissy nadano otaczającym je lasom:

​

Las Wissa >  od rzeki Wissa,

Las Gręska >  od rzeczki Gręska,

Lodwigówlas >  od rzeczki Lodwigówka,

Nagórczylas >  od rzeczki Nagórczyna,

Skiejtowlas*>  od rzeczki Skiejtowstok,

Las Nart Łubiana >  od rzeczki Łubianki.

 

* nazwa współczesna terenu Skitowa.

Jedynie las nad Kubrą zawierający pewną ilością głogu nazwano Głogówlas, las u żródeł Ławy otoczony bagnami las Bagniska i las nad górną Wissą Długim lasem.

 

Nazwy miejscowości

 

Przy kolonizacji nie zaludnionej ziemi wiskiej osadnik zakładał siedlisko nowej wsi w dzikim borze, czyli jak mówiono „na surowym korzeniu”. Część nazw wsi osadnicy przenieśli do ziemi wiskiej z macierzystych wsi z zachodniego Mazowsza np.:

 

Chełchy, Gałązki, Gąski, Glinki, Kownaty, Łepki, Łempice, Nieciki, Romany, Szczuki, Żebry.

​

Inne zakładane wsie wiskie początkowo nie miały nazwy. Jednak gdy osadę dzielono już między synów założyciela nazywano ją od jego imienia lub przezwiska np.:

 

Bzura – Bzury, Borzym – Borzymy, Dobrzyn – Dobrzyca, Gadomiec – Gardoty, Grozim – Grozimy, Henryk – Andrychy, Kownat – Kownaty, Mikołaj – Mikuty, Mroczek – Mroczki, Nagórek – Nagórczyno, Racibor – Racibory, Radził – Radziłowo, Ramot – Ramoty, Rostusz – Rostuszewo, Szymon – Szymany, Świder – Świdrowo, Wojsław – Wojsławy.

 

Nazwa wsi mająca brzmienie w liczbie mnogiej np.: Borzymy, oznacza że osadnicy założyli wieś wspólnie tzn: Borzymowie.

Gdy osada kmiecia przechodziła na własność szlachcica, nazwa tej osady pochodząca od kmieci znikała, a tworzyła się nowa od imienia nowego dziedzica. W nazwach wielu miejscowości przetrwały wszystkie imiona naszych praojców, a także wiele przydomków, które stały się ich nazwiskami. Ślad  rozdrobnienia się szlachty pozostał widoczny w podwójnych nazwach wiosek. Nazwa główna pochodzi od nazwy rodu i służy pewnej grupie wsi. Jest ona nazwą całej rodziny, na której przez rozradzanie się i podział powstała większa liczba wiosek. Druga część nazwy wsi może pochodzić od imienia, przezwiska przodka, od imion synów lub od nazwy herbu jaki przyjęli osadnicy np.:

 

Szczuki – Marciny, Szczuki – Falisławy, Szczuki – Piotry,

Sulewo – Prusy, Sulewo – Kownaty.

 

Wsie zakładane na ziemiach, łąkach i lasach położonych nad rzeczkami dostawały nazwę tej rzeczki lub w swej nazwie jako dodatkowy wyraz często dostawały nazwę tej rzeczki np.:

 

Ciemianka, Dobrzyca, Klimaszewnica, Ławsk, Łubiane, Niedżwiadna, Słucz, Wiązownica, - lub Bzury Skiejtowstok, Milewo Skiejtowstok, Danowo Skiejtowstok itp.

 

W przypadku niektórych wsi lokowanych nad Wissą nazwa rzeki pojawiła się w formie „a Wissa” („a” oznaczało „od” a teraz byśmy powiedzieli „nad”), co po ewolucji zapisano jako Awissa np.:

 

Świdry Awissa, Konopki Awissa, Borawice Awissa, Karwowo Awissa, Łoje Awissa,

 

Do nazw niektórych osad zakładanych w miejscu wcześniejszego pobytu tam bartników, rybaków, myśliwych itp. dodawano drugi wyraz określający nazwę pomieszczenia lub miejsca ich pobytu np.:

 

Pruskie Stany (dziś Popowo), Zdziwujowa Przystań (w pobliżu Radziłowa), Prusinowe Siedlisko (dziś Obrytki i Koniecki), Stary Okół (dziś Okół).

 

Inna grupa nazw wsi pochodzi od zatrudnienia, rzemiosła lub pochodzenie osadników.

 

 Bartniki, Zduny, Prusy, itd

 

Nazwami wielu wsi stały się nazwy niektórych herbów. Do takich w ziemi wąsoskiej m. in.  należały:

 

Modzele – Modzele, Bzura – Bzury, Żebro – Żebry, Kownata – Kownacin.

 

Podstawą tworzenia nazw innych wsi było położenie topograficzne, nazwy rzek, lasów, drzew, błot, pól, kamieni, rodzaj ziemi, wreszcie miejsca pracy ludzkiej:

 

Bagienice - bagno, Brzeżno - brześć, Grędy - grądy, Kalisko - kalisko, Okół - okół, Ostrów - ostrów, piec - pieczysko, Przystań - przystań, Siedlisko - siedlisko, Stany - budy, Wądołowo - doły, Wąsosz - wąsosze, Wierzch - wierzch, Zalesie – za lasem.

 

Wiele też innych wsi początkowo przyjęło wprost nazwy topograficzne:

 

Biały Kamień, Brzozowo, Czarnystok, Dobrzyca, Gręska, Jegłówka, Kamionstok, Korzeniec, Lodwigowlas, Łubianka, Mały Ławsk, Nagórczyn(a), Ponikłystok, Skiejtowstok, Turza Łąka, Wissa, Zalesie, Zawisie, Żarnowo.

 

Z czasem wiele nazw miejscowości ulegało przemianom np.:

 

Wąsosze > Wąsosz, Obryte > Obrytki, Biały Kamień > Kamieńskie, Grabowo > Grabowskie, Bukowiec > Bukowo, Czaplice > Czaple, Lisowo > Lisy, Przyborowice > Przyborowo, Święcienica > Święcienin.

 

Nazwiska ludzi

 

Dla rozróżnienia ludzi do XV w. wymieniało się imię chrzestne i miejsce urodzenia. Szlachcic wymieniał jeszcze herb. Pierwsi osadnicy na ziemi wąsoskiej zwali się:

 

Jakub z Mamina, Jan z Łempic, Jan z Roman, Tyburcy z Roman, Samson z Roman, Jakub z Roman, Mikołaj z Roman, Niemierza z Tarnowa, Bronisz z Boguszyc, Mścisław z Chrzanowa itd.

 

Przy swoim imieniu początkowo podawali nazwy rodowe swoich wsi z Mazowsza, skąd przybyli. Jedni po założeniu nowej wsi nadawali jej nazwę rodową przyniesioną z Mazowsza, inni nadawali nową nazwę i używali jej przy swoim imieniu. W drugiej połowie XV w. rozpowszechnił się zwyczaj tworzenia nazwisk od posiadłości przez dodanie do nazwy wsi rodzinnej lub dziedzicznej końcówki - ski lub - cki. W ten sposób powstała większość nazwisk używanych do dziś. Przykłady przekształcania się nazwisk pierwszych osadników wąsoskich:

 

- Jan z Roman po osiedleniu się w Glinkach będzie odtąd pisał się Jan Roman, ale jego potomkowie nazwą się Gliński.

- Samson z Roman po osiedleniu się przy rzece Skiejtowstok będzie odtąd pisał się Samson ze Skiejtowstoku, ale po założeniu na swojej ziemi wsi Bagienice jego potomkowie nazwą się Bagiński.

- Jan z Łempic po osiedleniu się przy rzece Gręsce będzie pisał się Jan z Łempic, jako że założoną przez siebie wieś nazwał również Łempice. Jego potomkowie nazwą się Łempicki.

 

Jeżeli syn dziedziczył po ojcu wieś z której powstało nazwisko, to i otrzymywał jego nazwisko, jeżeli zaś osiadł w innej wsi to przyjmował nazwisko od nazwy tej wsi. Zdarzało się że ojciec i syn zamieszkali w innych wsiach używali innych nazwisk. Dopiero pod koniec XV w. upowszechniło się, a na początku XVI w. utrwaliło się nazwisko dziedziczne t.j. przechodzące z ojca na syna w formie niezmienionej.

Niektóre nazwiska rodowe powstawały z dawnych imion polsko - słowiańskich. Spotykamy je wśród nazwisk pierwszych mieszczan wąsoskich:

 

Włodek, Grozim, Wojsław, Mroczek, Mścich, Gaweł, Smetko, Borzym i.t.d.

 

Obok, lub zamiast nazwisk dziedzicznych wielu miało przezwiska. Przezwisko powstawało od jakiegoś przymiotu, wady, cechy, kalectwa, pochodzenia, rzemiosła, dziwactwa, przyzwyczajenia lub ubioru osoby, której to przezwisko ogół ludzi nadawał. Przezwiska dawano książętom, szlachcie, kmieciom i pachołkom. Dla tych którzy nie mieli herbów ani dziedzicznej ziemi przezwiska zapisywano w urzędowych dokumentach jako nazwiska. Przykładem są nazwiska mieszczan i szlachty  wąsoskiej z przełomu pierwszej i drugiej połowy XV w.:

 

Barwik, Bystry, Gałązka, Garbacz, Gładki, Gorczyca, Kamionka, Kępka, Kostka, Kucharz, Marchewka, Marszałek, Objadło, Odoj, Podkul, Rybka, Sutka, Wielka(żona Wielkiego), Włodarz.

 

Gdy nazwiska tak powstałe  stały się dziedziczne dodawano (np.: dla odróżnienia od siebie synów) do nazwiska ojca imiona synów np.:

 

 Wojciech Sutka, Wojciech Kępka, Mikołaj Glinka itd.

 

W Średniowieczu niekiedy rodowe nazwisko szlachty zastępowały herb i „zawołanie” t.j. hasło zwołujące szlachtę na wojnę. Stąd nazwy niektórych herbów stały się nazwami rodów i wielu wsi, które były tych rodów gniazdem i dziedzictwem. Do takich w ziemi wąsoskiej m. in.  należą:

 

Rogala, Kownat, Konopka, Modzele, Kościesza, Bzura itd.

 

Wiele z tych starodawnych nazwisk pozostało niezmienione do dziś.

Wśród nazwisk pierwszych mieszkańców ziemi wąsoskiej pojawiło się również nazwisko ruskie i pruskie.

​

​