Tematy: Szkolnictwo - Stan zaludnienia (podtemat mniejszość żydowska).
Szkolnictwo
Dla kształcenia dzieci, zwłaszcza mieszczańskich, od XIII w. przy kościołach parafialnych powstawały szkoły parafialne. Handel i rzemiosło w mieście wymagały umiejętności pisania i rachowania, co skłaniało do nauki. W Wąsoszu szkoła parafialna powstała zapewne razem z kościołem parafialnym. Szkoły te były z reguły utrzymywane przez plebanów z dziesięcin kościelnych. Niższy program nauczania obejmował naukę czytania i pisania, naukę pewnych modlitw, zwłaszcza psalmów, początków łaciny i śpiewu kościelnego, a średni program nauczania: gramatykę, arytmetykę, geometrię, początki historii i łacinę. Po Soborze Trydenckim od 1568 r. nauczano w szkołach katechizmu.
Powstaniu zakonu karmelitów trzewiczkowych w Wąsoszu (1605 - 1626) mogło towarzyszyć powstanie szkoły klasztornej. W takiej szkole uczono już od sześciu lat biedne dzieci pacierza, oraz pisania i czytania, a starsze rolnictwa.
W okresie największego rozkwitu miasta (od 1471 r. do „Potopu”) w Wąsoszu działały zorganizowane cechy rzemieślnicze. Rzemieślnicy dla własnych potrzeb zatrudniali czeladników i uczniów. Każdy majster utrzymywał od 1 do 2 czeladników i tyluż uczniów. Uczeń po przepracowaniu kilku lat zostawał wyzwolony na czeladnika. Z kolei czeladnik po kilku latach pracy i wykonaniu określonych prac mistrzowskich tzw. majstersztyku mógł zostać majstrem. W ten sposób odbywała się nauka rzemiosła.
W epoce Odrodzenia oprócz szkół parafialnych zaczęły powstawać szkoły szczebla średniego: gimnazja i kolegia (zakonne). W kolegiach kształciła się młodzież męska, pochodząca ze szlachty i mieszczaństwa, bardzo rzadko z chłopów. W 1706 r. w Szczuczynie powstało kolegium pijarskie dla około 150 uczniów pochodzących z włościan i drobnej szlachty. Naukę pobierano bezpłatnie, dzięki wsparciu fundatora szkoły podkanclerzego Stanisława Antoniego Szczuki, właściciela Szczuczyna. Kolegium stało się centrum oświatowym ziemi wiskiej. Należy dodać, że podkanclerzy był zwolennikiem finansowania szkół publicznych przez państwo, czemu dał wyraz w swoim traktacie „Ecclipsis Poloniae orbi publico demonstrata” ogłoszonym w 1709 r. Nauka odbywała się w siedmiu klasach:
Infima (najniższa klasa), Parwa (obyczaje), Syntaksa (składnia), Gramatyka, Poetyka, Retoryka, Teologia Moralna.
Dziewczęta pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego otrzymywały pewne wykształcenie w domach rodzinnych i w klasztorach żeńskich. Było to głównie wychowanie i wykształcenie religijne i praktyczne. W 1722 r. powstała w Szczuczynie szkoła dla dziewcząt prowadzona przez siostry Miłosierdzia. Na siedzibę szkoły przekazał swój dworek ks. biskup sufragan chełmiński Seweryn Szczuka.
Na przełomie XVII/XVIII w. liczba szkół parafialnych w powiecie wąsoskim na wskutek wojen i upadku gospodarczego znacznie się zmniejszyła.
Od 14 X 1773 r. mające dotąd katolicki charakter akademie, szkoły średnie i parafialne, oddano pod zwierzchnictwo KEN (1773-1794), która dokonało ich reformy. W Szczuczynie powstała szkoła średnia niższego rzędu z 6 – letnim programem nauczania w 3 - ch klasach tzw. Szkoła Podwydziałowa. W 1774 r. rektorem tej szkoły został Joachim Karwowski, syn Pawła Karwowskiego właściciela Bęćkowa, posła na sejm w 1744 r. i 1752 r.
Kolegium pijarskie w Szczuczynie w 1805 r. zostało przez zaborcę pruskiego zamknięte. W latach 1818 – 1836 w budynku kolegium popijarskiego w Szczuczynie funkcjonowała Szkoła Wydziałowa. Kształcił się w niej i później do 1828 r. pracował, urodzony w Grabowie Jakub Ignacy Waga (1800 – 1872), pedagog i botanik. Po szkole Wydziałowej w latach 1836 - 1867 w budynku popijarskim funkcjonowała szkoła elementarna.
W końcu XIX w. we wsiach i gminach dominowały szkoły 1 – klasowe 3 – oddziałowe, w których nauczano:
rosyjskiego, religii, arytmetyki, historii, geografii z przyrodą, oraz rysunków.
W 1872 r. do szkoły w Wąsoszu uczęszczało 44 uczniów, z którymi pracował jeden nauczyciel. Szczuczyn posiadał 4 elementarne 1 – klasowe szkoły: miejską dla dziewcząt i chłopców, gminną i żydowską. W 1910/1911 r. w na terenie pow. szczuczyńskiego funkcjonowały 22 szkoły elementarne, głównie 1 – klasowe. W Wąsoszu istniała wówczas szkoła 1 – klasowa 3 – oddziałowa. Szkoły średnie państwowe, gimnazjum męskie i żeńskie znajdowały się w Łomży. Ponadto w Łomży i w Grajewie były prywatne progimnazja. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, dekretem wydanym w lutym 1919 r. wprowadzono 7 – klasowe szkoły podstawowe i powszechny obowiązek szkolny, obowiązujący już wcześniej dzieci w wieku 7 – 14 lat. W 1932 r. wprowadzono w Polsce w szkołach powszechnych (obowiązkowych) trójstopniowy podział programu:
elementarny (klasy 1 – 4), wyższy (klasy 1 – 6), pełny (7 klas).
W Wąsoszu początkowo była szkoła powszechna 6 – klasowa, a tuż przed II – gą wojną światową 7 – klasowa mieszcząca się w dwóch parterowych budynkach stojących naprzeciw siebie (po południowej i północnej stronie) przy Rynku. Jeden z budynków stał w miejscu obecnego Banku Spółdzielczego i był drewniany, a drugi budynek stojący po przeciwnej stronie rynku wykonany był z muru pruskiego.
Stan zaludnienia
O stanie zaludnienia Wąsosza pod koniec XV w. (1494 r.) decydowały następępujące grupy ludności:
- 43 podatników czynszu książęcego (z włók) x ~ 5 członków rodziny = 215 osób
- mieszczanie bezrolni
- mieszkańcy osad szlacheckich Szwelczyn i Skarżyno Wąsosze
- służba dworu książęcego
- jurydyka plebańska
- służba mieszczańska
- ludność lużna
Ilość mieszkańców Wąsosza na jeden budynek mieszkalny na przestrzeni wieków wynosiła:
1. Liczba mieszkańców
2. Ilość budynków
3. Ilość osób/1 budynek
W 1980 r. liczba mieszkańców Wąsosza wynosiła 1700 osób, w 2003 r. 1365 osób, co świadczy o tendencji spadkowej stanu zaludnienia. W 1990 r. w Wąsoszu było 11 ulic, przy których stały 333 domy, czyli podobnie jak w okresie swego największego rozkwitu.
Należy dodać że w 1890 r. w Wąsoszu były murowane tylko trzy budynki mieszkalne. Pozostałe były drewniane kryte słomą.
Stan ludności w okresach dziejowych Wąsosza przedstawia poniższa tabela:
* po zarazach w latach 1624 – 1625 stan ludności powiatu wąsoskiego spadł do 65 %, a zagospodarowanie gruntów uprawnych do 50 % w porównaniu ze stanem z 1564 – 1569 r. „Potop” (1656 r.) dopełnił upadek gospodarczy i ludnościowy tych ziem.
Skład osobowy mieszkańców Wąsosza zaraz po III rozbiorze Polski (1796 r.):
- 167 mężczyzn (8 duchownych),
- 185 kobiet,
- 190 chłopców (62 nieletnich i 128 kawalerów),
- 161 dziewcząt (49 nieletnich i 112 panien),
- 28 służba (6 parobków, 3 chłopaków i 19 dziewek).
Razem 731 osób.
Dodajmy, że parobek był najemnym robotnikiem w gospodarstwie, karczmie, itp., chłopak pracował w stajni, sklepie itp., a dziewka to niezamężna dziewczyna wiejska pomagająca w gospodarstwie. W zestawieniu widoczna jest przewaga kobiet, i chłopców. Mała liczba służby świadczy o ogólnym zubożeniu mieszkańców, a szczególnie o niewielkiej liczbie zamożniejszych gospodarzy.
Wielkość wyludnienia ziemi wiskiej i łomżyńskiej na podstawie liczby ludności miast powiatowych tych ziem:
* odnosi się do liczby mieszkańców z 1564 r. Z upływem lat nastąpi w zakresie zaludnienia nieznaczna poprawa.
Liczba mieszkańców gminy Wąsosz na przełomie XIX/XX w.:
1893 r. – 4087, 1914 r. – 6120*, 1921 r. – 4300, 1931 r. – 5200, 2000 r. – 4446.
*
- 10 osób szlachta dziedziczna i osobista,
- 50 osób duchowi, emeryci, urzędnicy,
- 1010 osób drobna szlachta,
- 1290 osób mieszczanie,
- 3760 osób chłopi **,
** w tym 1170 osób kolonistów, głównie z Prus.
Mniejszość żydowska
Powstanie żydowskie w latach 132-135 przeciwko Rzymowi spowodowało prześladowania i rozproszenie ludności żydowskiej po całym imperium rzymskim i krajach przyległych. Gdy od XII – XVI w. zaczęto wypędzać Żydów z Europy Zachodniej, znajdowali oni schronienie w Polsce, która stała się głównym ośrodkiem rozwoju kultury żydowskiej i największym skupiskiem Żydów na świecie. Wśród mieszczan wąsoskich już pod koniec XV w. znajdowali się Żydzi, o czym świadczy wzmianka o Żydzie o nazwisku Koleński, zapewne wcześniej mieszkającym w Kolnie. W odróżnieniu od innych krajów europejskich Żydzi na ziemiach polskich cieszyli się dużą tolerancją. W okresie zaboru pruskiego władze zezwoliły Żydom na swobodne osiedlanie się we wszystkich miastach. Wskutek napływu ludności żydowskiej, liczba mieszkańców miast zaczęła wzrastać. Rząd pruski wprowadził dla tej grupy ludności dodatkowe przepisy, zmuszające ją do przyjęcia nazwisk, stałego zamieszkania, wykonywania stałej pracy i płacenia dodatkowego podatku zw. familijnym.
Pod koniec XVIII wieku Żydzi stanowili w Polsce 10% ludności, a w niektórych miastach ponad połowę mieszkańców. W Wąsoszu w 1796 r. na 731 mieszkańców Żydzi stanowili 9,6 % tj. 70 osób. Ponieważ Żydzi w Polsce zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem stwarzali zagrożenie dla rzemiosła i handlu polskiego. Z tych względów w okresie Księstwa Warszawskiego ograniczono im prawa polityczne, wolność osobistą i swobodę zarobkowania. Ograniczenia te zniesiono w czasach Królestwa Polskiego. Pomimo ograniczeń w okresie Księstwa Warszawskiego widoczny jest do 1810 r. wyraźny udział Żydów w składzie ludnościowym powiatu biebrzańskiego:
Żydzi w 1808 r. stanowili
15,5 % ogółu ludności,
48,7 % ludności miast i
14,5 % ludności wsi w departamencie łomżyńskim.
Miasta przepełnione Żydami zatracały polski charakter. Najmniejszy procent Żydów zamieszkiwał w Wąsoszu (patrz tabela). W 1810 r. część Żydów wyemigruje, co objawi się spadkiem ogółu ludności niektórych miast. Prawdopodobnie w tym okresie wszyscy Żydzi wyemigrowali z Wąsosza. W Szczuczynie jako centrum administracyjnym powiatu w czasach Księstwa Warszawskiego (1807 r. – 1815 r.) nastąpił wzrost stanu liczebnego ludności żydowskiej. Na 2000 mieszkańców Szczuczyna 50% stanowili Żydzi, zajmujący się głównie handlem i rzemiosłem. Na wskutek izolacji Żydów w głębi Rosji nastąpił ich napływ po 1815 r. na tereny północno wschodniego Mazowsza. Prawdopodobnie w tym okresie nastąpił ich powtórny napływ do Wąsosza, skoro w parafii Wąsosz w 1822 r. mieszkało 513 Żydów i mieli w Wąsoszu bożnicę. Spłonęła w 1838 r. Żydzi przybywający z Rosji osiedlali się głównie w miastach przejmując handel i rzemiosło. Posługując się językiem rosyjskim łatwo pozyskiwali klientów wśród bogatszych od Polaków urzędników i oficerów carskich, co miało niekorzystny wpływ na stosunki polsko żydowskie.
Wąsosz jako osada pozostawał w zaborze rosyjskim w granicach powiatu szczuczyńskiego. W 1890 r. w Szczuczynie mieszkało 81% Żydów a w pobliskim Grajewie 68%. Wąsosz do 1890 r. zachowywał zupełnie polski charakter. Ponieważ Żydzi zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem przy tak dużym ich udziale w ogólnej liczbie mieszkańców Szczuczyna i Grajewa oznaczało to problemy ze zbyciem towarów i usług. Można sądzić że z tych względów po 1890 r. pojawili się w Wąsoszu przenosząc się ze wspomnianych miast. Wskazuje na to spadek procentowy Żydów w ogólnej liczbie mieszkańców tych miast w 1893 r.; w Szczuczynie o 8% a w Grajewie o 6%.
Procentowy udział Żydów w ogólnej liczbie mieszkańców powiatu szczuczyńskiego:
Ilościowy udział Żydów w ogólnej liczbie mieszkańców Wąsosza:
W gminie Wąsosz w 1893 r. mieszkało 755 Żydów, w tym 77 % w Wąsoszu. W powiecie szczuczyńskim w 1897 r. mieszkało 18% Żydów, co świadczy że osiedleni oni byli głównie w miasteczkach, rzadko podejmując pracę na roli. W latach 1890 - 1910 w Wąsoszu na 30 rzemieślników 23 było pochodzenia żydowskiego, podczas gdy stan ludnościowy przedstawiał się odwrotnie (76% - Polacy, Żydzi - 24%). Byli to głównie majstrowie nie zatrudniający czeladników ani terminatorów, oferując różnego rodzaju drobne usługi. Na ogólną liczbę mieszkańców Wąsosza w 1914 r. 2070 osób były 23 sklepy głównie żydowskie, co dawało 90 osób / sklep, gdy stosunek ten wynosił np: w Szczuczynie 37 osób / sklep.
Na początku XX w. wzrosła żydowska emigracja głównie do Palestyny i Ameryki. Z Wąsosza wyemigrowało w 1908 r. 11 % Żydów, a do końca lat 30 – tych pozostało około 300. W/g okupacyjnych władz sowieckich w 1940 r. w gminie (sielsowiecie) Wąsosz zarejestrowano 154 Żydów. Cześć z tej liczby mieszkała w okolicznych wsiach należących do gminy (około 20 %), cześć młodych Żydów wcielono do Armii Czerwonej, cześć która podjęła współpracę z Sowietami w 1939 r. wyjechała z nimi w czerwcu 1941 r. Inni byli czujni i po prostu ukryli się (15 osób), wiedząc już o mordowaniu Żydów w Szczuczynie (27/28 VI) i Grajewie (29 VI). Ci znaleźli się później w gettach w Grajewie i Milewie. Można więc przyjąć, że po ucieczce Sowietów w 1941 r. w Wąsoszu pozostało nie więcej niż 100 Żydów. W sobotę 5 lipca 1941 r. do Wąsosza przyjechała kilkunastoosobowa grupa Niemców, którzy dali przyzwolenie na zabicie Żydów. Dr Jan Milewski historyk i szef pionu edukacyjnego białostockiego IPN uważa, że zbrodni dokonało kilkunastu miejscowych z inspiracji Niemców. Liczbę ofiar szacuje na 100-150 osób. Obok pomnik stojący na zbiorowej mogile w Wąsoszu, upamiętniający ofiary mordu w 1941 r.
