Tematy: URZĘDY: Wojewoda - Kasztelan - Starosta - Wójt - Burmistrz.

                    SĄDY: Sądy książęce - Sądy ziemskie - Sądy grodzkie - Sądy podkomorskie - Sądy miejskie - Sądy bartne -

                                 Sądy komisarskie - Księgi sądów i urzędów - Wybrane normy prawne.

             WŁADZA: Władcy ziemi wiskiej w okresie rozbicia dzielnicowego Polski 1138-1526 - Ziemia wiska po włączeniu

                                 do Korony - Władza administracyjna po III rozbiorze Polski.

​

 

URZĘDY

 

Wojewoda

 

Najwyższym w hierarchii urzędnikiem ziemskim od XIV w. był wojewoda wyznaczany przez króla. Zasiadał w Senacie i dowodził pospolitym ruszeniem, przewodził sejmikom, ustanawiał taksy i kontrolował przez swego zastępcę wagi i miary znajdujące się w miastach. W okresie rozbicia dzielnicowego książęta mazowieccy mieli wojewodów:

​

czerskiego, warszawskiego, płockiego, rawskiego i gostyńskiego.

 

Oto niektórzy wojewodowie związani szczególnie z ziemią wąsoską:

​

Aleksander Iłowski

​

h. Prawdzic wojewoda płocki1556 – 1560. Pochodził z Iłowa w Prusach. Zasłużony żołnierz - pułkownik w wojnie w 1520 r. z Zakonem Krzyżackim i zarządca z ramienia króla ziem zajętych w Prusach. Za jego zasługi król Zygmunt August nadał mu Żebry i Glinki.

​

Stanisław Ławski

 

ze Strzegocina (1494-1575) h. Pobóg, wojewoda mazowiecki 1548 - 1576, syn Rafała i Zofii z Przerębskich (kasztelanki sieradzkiej), mąż Anny z Mińskich i powtórnie Heleny z Radzikowskich, brat cioteczny prymasa Jana Przerębskiego, chorąży warszawski, deputowany do korekty statutu Mazowieckiego, podpisał protest katolików przeciwko szerzeniu w Polsce herezji Marcina Lutra. Syn wojewody mazowieckiego Stanisława ze Strzegocina Grabowskiego – Ławskiego właściciela m.in. Grabowa, Hieronim Ławski był dziedzicem Ławska i Ciemianki. Mąż Zuzanny Węgierskiej h. Belina wojewodzianki bełzkiej.

 

Kasztelan

 

Mazowsze w 1056 r. posiadało 19 grodów obronnych wzniesionych dla zapewnienia bezpieczeństwa i porządku na przyległym terenie. Grodem obronnym ziemi wiskiej był gród w Wiżnie. Władzę w imieniu króla, a w okresie rozbicia dzielnicowego księcia do czasu uzyskania praw miejskich przez Wiznę w 1435 r. pełnił tu kasztelan stojący na czele załogi grodu. Wypełniał on władzę administracyjną, finansową, sądową i wojskową, w tym strzegł granic, dbał o stan dróg publicznych, eksploatację lasów, wód i łąk. Pod jego władzą pozostawali też do 1436 r. osadnicy nad Wissą, gdzie w 1436 r. zostało lokowane miasto Wąsosz. Po nadaniu praw miejskich mieszczanie wąsoscy zostali uwolnieni od sądów wojewodów i kasztelanów, a poddani władzy wójtowskiej. Natomiast szlachta za niegodne poczynania w mieście podlegała sądom książęcym.

Kasztelan nadal organizował pospolite ruszenie swojej ziemi i kierował działaniami wojennymi podlegając księciu i wojewodzie. Do 1495 r. ziemia wiska była pod zwierzchnictwem kasztelana z innej ziemi. Kasztelan utrzymywał się z uposażenia urzędniczego i z dochodów z dóbr otrzymywanych od księcia, np.: kasztelan wiski Zawisza z Kondraćca marszałek dworu książęcego i chorąży płocki, otrzymał od króla Jana Olbrachta w dniu 1 V 1496 r. 20 kop gr. z dochodów celnych w Wąsoszu. Ponadto czerpał dochody z Żeber.

Po unii lubelskiej kasztelan wiski wśród 7 kasztelanów województwa mazowieckiego wszedł do Senatu. Kasztelania wiska była kasztelanią mniejszą. Kasztelanowie mniejsi zasiadali w Senacie w drugim rzędzie, ale byli równi senatorom pierwszego rzędu. Kasztelan wiski zajmował miejsce 58. Mógł sprawować wszelkie godności i dostojności i nawet posłować bez zrzekania się senatorskiej dostojności. Urzędowy podział kasztelanów na mniejszych i większych zniesiono w 1775 r.

 

Oto niektórzy kasztelani wiscy związani szczególnie z ziemią wąsoską:

 

1473 – 1492 Jan Lipski z Gumowa h. Pobóg,

założyciel Dybły. Przewodniczył stronie mazowieckiej na sądach komisarskich mazowiecko krzyżackich, rozstrzygających sprawy konfliktów granicznych mieszkańców pogranicza mazowiecko krzyżackiego. Jana Lipskiego widzimy wśród panów mazowieckich przybyłych z księciem Januszem II w dn. 15.08.1492 r. na elekcyjny sejm piotrkowski, po śmierci króla Kazimierza Jagiellończyka.

​

1496 – 1497 Zawisza z Kondrajca Dłużniewski h. Dołęga,

mąż Katarzyny z Gościeńskich, marszałek dworu książęcego i chorąży płocki. Otrzymał od króla Jana Olbrachta w dniu 1 V 1496 r. 20 kop gr. z dochodów celnych w Wąsoszu. Ponadto czerpał dochody z Żeber w pocz. XVI w.

 

wzm. 1496 r. Jakub Glinka h. Trzaska,

mąż Anny z Łaskich i powtórnie Katarzyn y z Działyńskich. W latach 1499-1504 starosta wiski, starosta gostyński. Od 1499 r. trzymał Wiznę, Wąsosz i Radziłów. Zmarł 1507 r.

​

do1530 r. Mikołaj Glinka z Glinek h. Biała,

wójt wąsoski (1507-1536).

​

1546 – 1553 Stanisław Ławski ze Strzegocina (1494-1575) h. Pobóg,

syn Rafała i Zofii z Przerębskich (kasztelanki sieradzkiej), mąż Anny z Mińskich i powtórnie Heleny z Radzikowskich, brat cioteczny prymasa Jana Przerębskiego, chorąży warszawski, deputowany do korekty statutu Mazowieckiego, podpisał protest katolików przeciwko szerzeniu w Polsce herezji Marcina Lutra. Syn wojewody mazowieckiego Stanisława ze Strzegocina Grabowskiego – Ławskiego właściciela m.in. Grabowa, Hieronim Ławski był dziedzicem Ławska i Ciemianki. Mąż Zuzanny Węgierskiej h. Belina wojewodzianki bełzkiej.

​

1565 – 1582 Iłowski Andrzej h. Prawdzic,

syn Aleksandra i Anny z Niszczyckich, mąż Jadwigi Anny z Działyńskich, wojewodzianki pomorskiej, kasztelan wiski, starosta ostrołęcki (1581). Andrzej Iłowski otrzymał w 1552 r. w lenno wieś Żebry, które w 1549 r.

otrzymał w dożywocie od króla Zygmunta Augusta ojciec Andrzeja, za zasługi w wojnie z Krzyżakami w 1520 r. Za napad i zabójstwo w 1582 r. w Wąsoszu Piotra Grajewskiego (ojca dworzanina królewskiego również Piotra), kasztelana zakroczymskiego i starosty wiskiego poszedł pod topór.

​

1597 – 1617 Rakowski Wojciech h. Trzywdar,

syn Jana i Doroty z Oborskich, łożniczy królewski, podkomorzy i ekonom wiski, kasztelan wiski. Zmarł 14.06.1617 r. Wspomagał fundację kościoła  i klasztoru karmelitów trzewiczkowych w Wąsoszu.

​

1685 – 1703 Florian Drozdowski z Drozdowa h. Pilawa.

Miecznik wiski, od 1685 r. kasztelan wiski, w 1690 r. deputat na trybunał skarbowy. Mąż Zofii Bogumiły z Iłowskich, prawnuczki Jana Iłowskiego (syn Aleksandra, brat Andrzeja), od 1676 r. dziedziczki Glinek.

 

1742 – 1750 Gabriel Piotr Szpilewski Neronowicz h. Ostrogski,

syn Krzysztofa Michała i Eufrozyny z Juriewiczów. Posiadał w latach 1748-1749 Glinki. Związany z rodem Szczuków. Zofia Szpilewska Nerowicz, córka Stefana,  wnuczka Jana wojsk iego rzeczyckiego była matką Stanisława Antoniego Szczuki (1654-1710) podkanclerzego litewskiego, sekretarza króla Jana III Sobieskiego, założyciela Szczuczyna.

 

Starosta

 

Starosta był namiestnikiem panującego na zarządzanym terytorium, sprawując władzę administracyjną, wojskową i sądowniczą. Książę nie obsadzał urzędu starosty w ziemi wiskiej do 1435 r. W tym względzie ziemia wiska podlegała staroście z innej ziemi powoływanemu na Mazowszu w każdym roku zawsze od 28 VIII (św. Augustyn). Rok starościński pokrywał się z rokiem gospodarczym w uprawach ziemi. W 1435 r. sprawy szlachty osiadłej nad Wissą książę Władysław I podporządkował wyznaczonemu przez siebie staroście w Wiżnie. W imieniu księcia był on stróżem prawa w obrębie starostwa, wykonywał wszelkie wyroki, czuwał nad dochodami księcia, oraz zapewniał określoną liczbę stacji. Za rządów księcia Władysława I starosta wiski był zobowiązany do zapewnienia 3 – 4 stacji  w czasie podróży księcia z dworem po swoim księstwie. Jedna stacja obejmowała utrzymanie przez okres jednego tygodnia dla kilkudziesięciu osób towarzyszących księciu i dla kilkudziesięciu koni. Za każdy nie wykorzystany dzień stacji starosta wpłacał do skarbu księcia odpowiednie kwoty. W 1482 r. za niewykorzystanie przez księcia dni starosta wiski zapłacił 50 fl. Dla porównania starosta łomżyński zapłacił 60 fl.

Z chwilą utworzenia powiatu wąsoskiego w 1471 r. w imieniu starosty ziemskiego wiskiego urzędował w Wąsoszu wyznaczony przez niego podstarości, do którego obowiązków należała władza namiestnicza i wypełnianie wyroków sądowych. Formalne ustanowienie i obsadzenie miejscową szlachtą w ziemi wiskiej urzędu starosty nastąpiło po 1495 r. Poza tym obsadzono urzędy: kasztelana, sędziego, łowczego, podkomorzego, podsędka, wojskiego, pisarza, podpiska i podstarościego. Mogły być jeszcze obsadzone urzędy, przewidziane do obsługi stołu książęcego: cześnika i podczaszego (odpowiedzialni za napoje na stole książęcym), stolnika i podstolego (odpowiedzialni za potrawy na stole książęcym), oraz skarbnika odpowiedzialnego za skarby książęce. Po wygaśnięciu rodów książąt mazowieckich i włączeniu ziemi wiskiej do Korony, urzędom ziemskim związanym z obsługa dworu książęcego nadano charakter honorowy. Dostojeństwa te rozdawał król, wskazując jednego z czterech kandydatów  wybranych na zjeździe ziemskim wiskim.

W 1499 r. starostą wiskim został Jakub Glinka, starosta gostyniński poprzez wykup od króla za 3 tys. czerwonych złotych dochodów z Wizny, Wąsosza i Radziłowa. Na jego prośbę jako starosty wiskiego król przebywając w dniu 28 V 1501 r. w Toruniu ustanowił dla miasta Wąsosza doroczny jarmark na dzień św. Mateusza.

​

W 1525 r. starostwo wiskie składało się z 3 miast oraz 10 wsi:    

miasta - Wizna, Wąsosz, Radziłów,

wsie - Bożejowo, Bronowo, Kalinowo, Kędziorowo, Kramkowo,

Piątnica, Szczuki Litwa, Wierciszewo, Żanklewo, Żebry,

 

Od XVI w. starostwo pozostaje tylko źródłem dochodu. N.p. w 1525 r. na dochody starostwa wiskiego wpłynęło między innymi 44 kop gr z wydzierżawionego młyna w Wąsoszu.

Funkcje związane z urzędem starosty pełnią mianowani przez starostę urzędnicy: podstarości, burgrabia, sędzia grodzki. Starostwo utrzymywało się z następujących źródeł dochodu:

 

- 1/10 wpływów pieniężnych

- 1/20 z dochodu sądowego

- 1/3   snopów po omłotach

- 1/10 ryb przy spuście stawów

- 1/12 groszy od panny, idącej za mąż do innej wsi

- 2      grosze od naznaczenia przysięgi

-         grzywna za psucie miedz granicznych itd.

 

Król Zygmunt III na Sejmie w 1590 r. postanowił starostwa grodowe (zamkowe), niegrodowe (dzierżawy) i sołectwa nadawać dożywotnio we władanie osobom zasłużonym. Wąsosz był od 1471 r. miastem powiatowym, ale nie był równy powiatowi wiskiemu i jako miasto należał do starostwa grodowego wiskiego. Dzierżawcy tego powiatu nie posiadali władzy sądowej, a tylko rządzili dobrami królewskimi, wnosząc opłatę za dzierżawę do rąk podskarbiego. Nazywano tych dzierżawców starostami niegrodowymi. Starosta z dóbr danych mu w dzierżawę płacił do skarbu 4 - tą część dochodu przeznaczaną na utrzymanie wojska.

​

Urząd podstarościego grodzkiego w Wąsoszu pełnili m.in.:

  XVI w.

- Jakub Bagiński chorąży wiski, wójt wąsoski w latach 1536 - 1567.

XVII w.

- Maciej Milewski h. Ślepowron (wzm.1652 r.).

- Adam Wojsławski h. Junosza (wzm.1667 r.), podstoli wiski, właściciel części wsi Ciemianka,

 - Krzysztof  Pisanka h. Prus, syn Seweryna, podstarosta i sędzia grodzki wiski, elektor 1669 r. z ziemi wiskiej, w 1676 r. skarbnik racławski, żonaty z Marianną Czaplicką, właściciel folwarku Budne koło Osowca (wzm.1671),

 

A oto niektórzy starostowie wiscy związani bliżej z ziemią wąsoską:

​

1472 – 1493 Konrad z Niedżwiadnej.

Od 1439 r. posiadacz 30 włók i od  1451 r. dodatkowo 10 włók w Niedźwiadnej. Był współfundatorem zbudowanego przed 1463 r. kościoła w Niedźwiadnej.

​

1480 – 1482 Jan Zakrzewski z Zakrzewa.

​

1499 – 1504 Jakub Glinka h. Trzaska,

mąż Anny z Łaskich i powtórnie Katarzyn y z Działyńskich. W latach 1499-1504 starosta wiski, starosta gostyński. Od 1499 r. trzymał Wiznę, Wąsosz i Radziłów. Zmarł 1507 r.

​

1572 – 1582 Piotr Grajewski (ojciec) h. Gozdawa,

dziedzic Grajewa, mąż Jadwigi z Taszyckich, pisarzówny ziemskiej krakowskiej, podkomorzy i kasztelan zakroczymski, dowódca piechoty królewskiej, dworzanin królewski. Poseł na sejmy 1572 r., 1573 r., 1581 r. W 1582 r. napadnięty i zamordowany w Wąsoszu przez Andrzeja Iłowskiego h. Prawdzic, kasztelana wiskiego, syna Aleksandra i Anny z Niszczyckich.

​

wzm. 1616 r. Stanisław Grajewski h. Gozdawa,

syn Piotra i Jadwigi, komisarz ze strony Mazowsza do spraw rozstrzygania kłótni granicznych z Prusami Książęcymi.

 

wzm. 1620 r. Mikołaj Kossakowski h. Ślepowron,

syn Jakuba, mąż Elżbiety z Kossakowskich córki Nikodema, starosty łomżyńskiego. Oficer jazdy królewskiej. Walczył w stopniu pułkownika w 1611r. w Moskwie, pod Kircholmem i pod Chocimiem. Należał do rady wojennej po śmierci Żółkiewskiego 1620 r. W latach 1626-1628 walczył w Prusach przeciwko Szwedom. W nagrodę za zasługi otrzymał wiele majątków na Podlasiu i w ziemi wiskiej. W latach 1627 –1636 trzymał Żebry. Zmarł w 1639 r.

​

wzm. 1638 r. Jan Kossakowski h. Ślepowron,

syn Mikołaja i Elżbiety. Żonaty z Marianną Przeczkowską i powtórnie z Ludwiką Mężyńską. Kilkakrotny poseł na sejmy i deputat na Trybunał radomski 1654 r. W 1664 r. zrobił zapis Jezuitom w Łomży. Z ziemią wiską podpisał elekcję w 1648 r. i 1674 r. Trzymał Żebry od 1636 r.

​

do 1795 r. Franciszek Ksawery Wilczewski h. Trzy Radła (1718-1799),

syn Stanisława Kazimierza i Zofii Anny z Jaruzelskich, mąż Gertrudy Marii z Wittertów, ojciec Ludwiki Magdaleny i Anny Teresy. Ostatni starosta wiski. Powstaniec kościuszkowski.

 

Wójt

 

Wójt podlegał bezpośrednio panu miasta. Przewodniczył ławie miejskiej zw. także ławą sądową sprawującej sądy nad mieszczanami. Obowiązywała go służba wojskowa (uczestniczył w wyprawach wojennych), miał prawo do korzyści zgodnie z przywilejem księcia. Nadanie wójtostwa odbywało się w drodze darowizny lub sprzedaży. Wójt miał prawo rozporządzania wójtostwem, w tym darowizny, lub sprzedaży w części lub w całości za zgodą swego pana. Włóki wójtowskie były wolne od opłat. Dziedziczne wójtostwo w Wąsoszu przywilejem z dn.10.03.1437 r. otrzymał Wojciech Sutka z Kubry, z uposażeniem:

​

- 6 włók ziemi,

- 1/3 części opłat z kar sądowych,

- 1/4 części z jatek mięsnych (bud),

- własnej łaźni jak podaje lustracja z 1572 r. „łaźnia zbudowana przez wójta leży pusta”,

- wolnego połowu ryb watą i kłomią w stawie książęcym.

 

Wojciech Sutka był mieszczaninem z Piątnicy. Jako pochodzący z rodziny nieszlacheckiej otrzymał w latach 1414 – 1424 wójtostwo z 10 włókami i siedliskiem w Kubrze, co wskazuje na duże względy u księcia Janusza I.

Wójtostwo wąsoskie do 2 – ej poł. XV w. stanowiło osobny folwark. Następnie wskutek działów rodzinnych i sprzedaży ulegało licznym rozpadom, po czym znowu je poprzez wykup scalano. Stąd też bywało równocześnie w Wąsoszu kilku wójtów. Po wzroście znaczenia roli burmistrza wójtostwo wąsoskie pozostało tylko źródłem dochodów.

Wójtostwo wąsoskie posiadali m.in.:

 

od 1437 r. - Wojciech Sutka z Kubry (mieszczanin z Piątnicy), pierwszy wójt Wąsosza.

​

koniec XV w. - Maciej Lang (Łęg) mieszczanin wąsoski, od 1489 r. właściciel 2 wł. wójtostwa i Wojciech Kępka kupiec wąsoski, od 1487 właściciel 2 włók i od 1489 r. dodatkowej włóki wójtostwa. Po nim dziedziczył syn Jan. Maciej Lang i Jan Kępka brali udział w wyprawie wołoskiej w 1497 r.

 

1507 - 1536 - Mikołaj Glinka z Glinek.

 

do 1536 r. - Jan Lang (Łęg), Barbara Lupich z synami Janem i Stanisławem.

 

1536 - 1567 - Jakub Bagiński, podstarości wąsoski, chorąży wiski

 

wzm.1567 r. - Jan Gąsiorowski, sługa królewski,

 

1572 - 1577 - Wielisław Ławski syn Mikołaja z Ławska, pisarz ziemski wiski, dworzanin królewski, poseł z woj. mazowieckiego na sejm unijny lubelski w 1569 r., gdzie podpisał unię Litwy z Koroną. (zm.1577 r.). Ks. Augustyn Ławski (z Ławska), syn Wielisława, był posesorem po ojcu wójtostwa wąsoskiego.

 

pocz. XVII w. - Wojciech Kossakowski

 

od 1620 r. - kolejno Andrzej Petersin, Andrzej Dziedzicki, Walenty Goszczyński pokojowy królewski,

 

1671 - 1794 - Łagunowie z Grędów Stawianych (1676 r. – Stefan, 1771 r. - Jakub).

Teren pow. wąsoskiego we wrześniu 1794 r. zajęli Prusacy.

 

Wójtowie ze swoich dochodów płacili m.in. podatek na cele wojskowe:

• kwarta - podatek równy ¼ dochodu z dóbr królewskich, obowiązujący od połowy XVI w. i przeznaczony na utrzymanie wojska.

• hiberna - opłata stała obowiązująca w latach 1649 – 1775 i przeznaczona na zakwaterowanie i żywność dla wojska.

Jakub Łaguna w 1771 r. zapłacił:  kwarty 62 zł 7 gr i hiberny 459 zł 22 gr.

 

Burmistrz

 

W XIV w. zaczęły powstawać rady miejskie złożone z wybieralnych rajców, którymi początkowo kierował wójt, ale wkrótce obowiązki te przejęli wybierani na określony czas z rajców burmistrzowie. Chociaż w XV w. praktycznie prawie wszystkie polskie miasta miały rady miejskie, to często w funkcjonowaniu przeszkadzały im dziedziczne wójtostwa. Od XVI w. władza administracyjna w miastach należała już wszędzie do wybieralnych burmistrzów. Burmistrz stał na czele rady i był głową samorządu miejskiego, kierując administracją i gospodarką miasta. Jemu była powierzona piecza i używanie pieczęci miasta. Burmistrz z radą dbał o dobro i rozwój miasta, oraz jego mieszkańców. Miał pierwsze miejsce w ratuszu, w kościele, na procesjach i wszelkich zebraniach miejskich. Przysięgę wierności dla pana i gminy miejskiej odbierał od burmistrza starosta. Ponieważ w Wiżnie odnotowano po raz pierwszy urząd burmistrza w 1454 r., a Wąsosz otrzymał prawa miejskie rok po Wiżnie można sądzić że w podobnym okresie pojawiły się tu urzędy burmistrzów.

Urząd burmistrza w  Wąsoszu pełnili m.in.:

 

wzm. 1537 r. - Adam Bagiński, właściciel Szwelczyna,

wzm. 1584 r. - Mikołaj Sulewski, postrzygacz sukna i

                          właściciel młynów Nagórnego i Ostasza.

 

SĄDY

 

Sądy książęce

 

W okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce w każdej dzielnicy istniał sąd książęcy, ustanowiony do rozpatrywania wszystkich rodzajów spraw. Najgłówniejsze z nich to:

​

- przestępstwa przeciw państwu i władcy,

- skargi na postępowanie urzędników,

- sprawy o ziemię,

- sprawy dotyczące statusu prawnego osoby,

- sprawy o należności z danin i ciężarów przysługujących księciu.

 

Sądom książęcym w ziemi wiskiej podlegała szlachta i ludność pospolita. Szczególny charakter posiadał sąd książęcy wiecowy odbywający się czasem przez kilka tygodni pod namiotami na łąkach wobec licznego zgromadzenia. W zastępstwie panującego przewodniczył sądom wiecowym wojewoda, a w okręgach grodowych kasztelanowie. Nad prawidłowym przebiegiem postępowania sądowego czuwał sędzia ze swoim zastępcą zw. podsędkiem. W akcie nadania praw miejskich Wąsoszowi (1436 r.) mieszczanie wąsoscy zostali uwolnieni od sądów wojewodów, kasztelanów i ich urzędników, a poddani sądom wójtowskim. Sprawy sądownicze szlachty osiadłej nad Wissą zostały podporządkowane staroście w Wiżnie sprawującemu w imieniu księcia sądy ziemskie w ziemi wiskiej.

 

Sądy ziemskie

 

Od 1435 r. za rządów ks. Władysława I sprawy sądowe szlachty wiskiej były rozpatrywane przez sądy ziemskie podporządkowane staroście w Wiżnie. On wykonywał w imieniu księcia wszelkie wyroki dotyczące ziemi wiskiej. W skład sądów ziemskich książę powołał sędziego ziemskiego, podsędka, (od XVI w. zastępca sędziego) i pisarza. Wszyscy posiadali prawo wspólnego wyrokowania. Pisarz ziemski wyznaczał podpiska ziemskiego (mogło być dwóch), który był  jego zastępcą. Założyciel Wąsosza Jasiek z Roman był w latach 1444 – 1465 podsędkiem wiskim, a w latach 1465 – 1467 pełnił urząd sędziego wiskiego. Terminy w których sądził sąd ziemski nazywano roczkami. W Wąsoszu roki sądowe ziemskie ziemi wiskiej odbywały się już w początkach XV w. Od 1471 r. wraz z utworzeniem powiatu wąsoskiego, w Wąsoszu zbierał się na sesjach cztery razy do roku sąd ziemski powiatowy. Po 1495 r. nastąpiło w ziemi wiskiej formalne ustanowienie i obsadzanie urzędów w sądach ziemskich miejscową szlachtą. Prawem z 1496 r. sędziowie i pisarze ziemscy mieli być wybierani na sejmie powiatowym. Sąd ziemski wiski na rokach powiatu wąsoskiego w dn. 26.06.1511 r. formalnie potwierdził przejęcie w ziemi wiskiej rządów opiekuńczych w imieniu niepełnoletnich synów, prawnych następców, książąt Stanisława i Janusza przez ich matkę księżnę mazowiecką Annę, wdową po księciu Konradzie III. Ten doniosły akt przedstawił Jan Łoś Boczek ze Świdrów. W posiedzeniu sądu uczestniczyli:

​

- Maciej z Grądów sędzia wiski,

- Jerzy z Pruskichstanów (Popowo) podsędek wiski,

- Mikołaj z Dobroniewa z-ca podkomorzego,

- Szczepan z Brzostowa w/z chorążego wiskiego.

 

Akta dotyczące spraw ziemskich składano w sądach grodzkich, które były rozpatrywane w czasie kadencji sądów ziemskich. Sądy ziemskie rozstrzygały we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw wyłączonych dla sądów grodzkich i podkomorskich. Konstytucja z 1565 r. zezwalała ziemi wiskiej odprawiać sądy ziemskie przez cztery niedziele i dłużej. Król Zygmunta III zezwolił na odbywanie sądów ziemskich w ziemi wiskiej w dowolnych terminach. Sądy ziemskie odbywały się na zamku, lub w terenie.

W XVII w. sądy ziemskie przeżywały upadek. W większości ziem nie funkcjonowały, a więc nie zbierały się w powiatach, natomiast sądy grodzkie przyjmujące nieprzerwanie sprawy rozszerzyły swoje kompetencje o sprawy cywilne będące dotychczas w gestii sądów ziemskich.

 

Sądy grodzkie

 

Sądy grodzkie wprowadzono w drugiej połowie XV w. jako agendy karne sądów starościńskich. Sądziły szlachtę za popełnienie jednego z 4 - ch przestępstw kryminalnych jak:

 

gwałt, rozbój, pożoga, najazd.

 

Władza namiestnicza i wypełnianie wyroków sądowych należała do wyznaczonego przez starostę i urzędującego w jego imieniu podstarościego zw. burgrabią. Starosta mianował również drugiego zastępcę z tytułem sędziego grodzkiego. W sądzie grodzkim wąsoskim rozpatrywano różne sprawy szlachty wąsoskiej, np.:

 

1484 r. - oskarżano wójtów Stanisława i Jana z Dybły o poranienie w Wąsoszu ks. Macieja z Niwisk,

1514 r. - oskarżano kilku mieszkańców z Czarnowa o zabicie kopią Jana z Czarnowa na Nowym Rynku w Wąsoszu,

1525 r. - oskarżono ośmiu Świderskich ze Świdrów Awissa o poranienie Bednarskich, bartników książęcych z Wąsosza.

 

 Od 1578 r. sądy grodzkie przejęły wiele spraw z sądów ziemskich, które zbierając się rzadko, jako, że jeden komplet sędziowski obsługiwał wszystkie tzw. powiaty sądowe ziemi (w ziemi wiskiej były trzy powiaty: wiski, wąsoski i radziłowski) nie nadążały z rozpatrywaniem spraw. Urząd starościński na czele ze starostą grodowym, z wyodrębnionym sądem grodzkim i urzędem grodzkim dla prowadzenia ksiąg grodzkich działał w permanencji (nieprzerwanie), tzn. był otwarty dla wpisów codziennie. Do starosty grodowego sprawującego sądy grodzkie należały teraz sprawy:

 

- kryminalne jak dotychczas z 4 – ch artykułów o: gwałt, rozbój, pożoga, najazd.

- cywilne: działy między braćmi, wyposażenie sióstr, opieki, inwentarze, sprawy o

   „wybicie ze spokojnego posiadania”.

- egzekucja wyroków cywilnych.

 

Szczególnie trudne do wyegzekwowania były wyroki w sprawie sporów granicznych. W wyniku konfliktów wywołanych działami rodzinnymi Szczuków stały pustką jeszcze w XVI w. 4,5 włóki ziemi pod Szczukami – Litwą, a jeszcze w XVII w. szlachta z Wąsosza sądziła się o ziemię ze szlachtą z Niećkowa, chłopi z Kędziorowa ze szlachtą z Grozimów i Niedżwiedzkich.

Sędzią grodzkim wąsoskim  w XVIII w. był m.in. Stefan Łaguna (zm.1762 r.) z Grędów Stawianych.

 

Sądy podkomorskie

 

Sądy podkomorskie rozpatrywały i orzekały w sprawach o granice pomiędzy dobrami szlacheckimi. Były sprawowane przez podkomorzego (pierwszy urzędnik ziemi) lub jego pomocnika zw. komornikiem (geometrą) posiadającego umiejętności miernicze. Komornik wyznaczany był ze szlachty przez podkomorzego i składał przed nim przysięgę. Urząd podkomorzego wiskiego został ustanowiony na sejmie generalnym w Piotrkowie w dn. 4 II 1504 r. Celem wszczęcia procesu granicznego strony wnosiły skargę do sądu ziemskiego, który po jej rozpatrzeniu przyznawał prawo pierwszeństwa w dowodzie powodowi. Na tej podstawie sąd podkomorski przeprowadzał rozgraniczenie na polu, ustalając granicę dóbr i znaki graniczne. Podkomorzy wraz ze swoimi komornikami (mogło ich być dwóch) pobierał od każdej czynności po 3 grzywny. Urząd podkomorzego wiskiego i komorników granicznych w XVII – XVIII w. pełnili m.in.:

Szczuka Florian (1652 r. ) podkomorzy

Świderski z Niećkowa komornik

Chojnowski ze Skrody komornik

Danowski z Konieck komornik

 

Sądy miejskie

 

Orzekanie w sprawach sądowniczych cywilnych i karnych nad mieszczanami podlegało ławie miejskiej zw. także ławą sądową, której przewodniczył dziedziczny wójt. Ława składała się z wybieranych corocznie ławników spośród rzemieślników miejskich. Sąd ławniczy pod przewodnictwem wójta był właściwym sądem miejskim i zw. był sądem gajonym. Prawo sądzenia mieszczan we wszystkich sprawach nadawał pan miasta wójtowi i ławie sądowej przy lokacji miasta. Czasami zastrzegał sobie jurysdykcję w określonych najcięższych przestępstwach. Zakres uprawnień sądu wójta określał dokument lokacyjny.

 

Wójt wąsoski otrzymał od księcia prawo sądzenia i karania swoich mieszczan więzieniem lub przywiązaniem do pręgierza za pospolite przestępstwa, a nawet powieszenia na szubienicy za czyny kryminalne.

 

Od wyroków wójta osądzeni mogli odwoływać się do starosty.

Zdarzało się, że sprawy rozpatrywane początkowo w sądzie miejskim w Wąsoszu trafiały ostatecznie do sądu ziemskiego w Wiźnie, np: spór o 4 włóki w Wąsoszu prowadzony przez Jan Świelickiego i jego cioteczną siostrę Małgorzatę w końcu trafił na rozprawę do Wizny.

Od 1578 r. wprowadzono sądy rady miejskiej złożone z rajców pod przewodnictwem burmistrza. Do sprawowania sądu rada mianowała zwykle na rok wójta sądowego. Sądy miejskie były dwojakiego rodzaju:

​

- sądy radzieckie, do spraw mniejszych, w których rada miejska sądziła sama.

- sądy radziecko ławnicze, do spraw kryminalnych oraz większych cywilnych, w których sądzili ławnicy

   nie urzędujący na stałe ale zwoływani (zagajani).

 

Sądy bartne

 

Sądy bartne odbywały się zgodnie z prawem bartnym, które przewidywało nawet wyrok śmierci. Zwyczajowe prawo bartne mogło już istnieć od dawna zanim je uwidoczniono w statutach w XIV w. Gmin bartny z pośród szlachty wybierał starostę bartnego i 8 sędziów przy sądach bartnych generalnych lub 2 sędziów przy sądach bartnych zwykłych. Sądy bartne generalne odbywały się w Wiżnie, a sądy bartne zwykłe w Wąsoszu. Starosta bartny przewodniczył sądom bartnym. Z pośród wybranych przez gmin bartny sędziów starosta bartny mianował sędziego i podsędka, oraz swego zastępcę tzw. podstarościego. Sędzia i podsędek, wspólnie z gminem bartnym, obierali pisarza bartnego, który utrzymywał księgi bartne. Dni naznaczone do sądzenia spraw w sądach bartnych nazywano rokami bartnymi. Przez 40 lat przed końcem XV w. starostą bartników wiskich był założyciel Bęćkowa Andrzej Bączk Szczuka. Sądy bartne zniesiono w 1801 r.

​

Sądy komisarskie

 

Sądy komisarskie rozstrzygały sprawy konfliktów granicznych mieszkańców pogranicza mazowiecko krzyżackiego. W jednym roku zbierały się na terenie Mazowsza (Janowo Miasto i Kolno),w drugim na terenie Prus (Nibork obecnie Niedzica i Jańsbork obecnie Pisz). Na podstawie wcześniej ustalonych zasad  rozstrzygano w imieniu księcia mazowieckiego i mistrza krzyżackiego sprawy zaboru ziem, młynów, zbiegów i kradzieży popełnianych po drugiej stronie granicy, np.: w dniu 9 VI 1483 r. na posiedzeniu sądu komisarskiego w Piszu rozstrzygano zatarg  mieszkańców Wąsosza z mieszkańcami wsi Guty leżącej po drugiej stronie granicy. Kasztelan wiski Jan Lipski z Gumowa h. Pobóg założyciel Dydły przewodniczył stronie mazowieckiej na sądzie komisarskim odbywającym się w dniu 12 X 1472 r. w Niedzicy i w dniu 14 X 1480 r. w Janowie Mieście. Sądy komisarskie odbywały się w latach 1472 – 1490.

 

Księgi sądów i urzędów

 

Najstarszą grupę ksiąg urzędowych stanowią księgi miejskie. Dzielono je na wójtowsko – ławnicze (sądowe) i radzieckie (związane z radą miejską i burmistrzem). Do ksiąg tych mógł każdy wpisać akt dobrowolny.

Od końca XIV w. prowadzenie ksiąg sądowych rozpoczęły sądy ziemskie, a w XV w. pojawiły się księgi grodzkie w urzędach starostów. W XVI w. przy urzędzie starościńskim obok sądu powstaje właściwy urząd grodzki w którym główną rolę odgrywały księgi sądowe. Początkowo były one rejestrem, m.in. pozwów, świadków, rot przysiąg i kar, z czasem stały się protokołami czynności dokonanych przez sąd lub wobec sądu, zwłaszcza rozpraw sądowych, przybierając postać współczesnych ksiąg wieczystych. W XVIII w. wszystkie urzędy grodzkie uzyskały prawo przyjmowania wpisów wieczystych. Księgi wieczyste były podzielone na 4 grupy:

 

• zapisy i pokwitowania pieniężne,

• ugody dotyczące długów i ubezpieczenia posagowe,

• sprzedaże i ugody wieczyste,

• zażalenia.

 

Księgi wieczyste prowadził pisarz, w zastępstwie podpisek, lub urzędnik przyjmujący zeznania. Czynności zapisywane w księgach grodzkich w ciągu roku były przenoszone do ksiąg ziemskich. Za wyniesienie księgi z kancelarii, wydarcie karty lub sfałszowanie zapisu groziła kara śmierci. Każdy miał prawo wglądu i otrzymania wypisu z ksiąg wieczystych. Dostęp do ksiąg wieczystych był możliwy przez dwie niedziele poprzedzające kadencję sądów ziemskich i w czasie kadencji tych sądów tzw. roków.

Wszelkie księgi przechowywano w kancelariach (archiwach), które były wyznaczane w zamkach lub stanowiły wolnostojące niewielkie murowane, pokryte gontem, ze względów bezpieczeństwa pożarowego nieogrzewane budynki. Na kancelarię wąsoską kupiono w 1598 r. plac w mieście za pieniądze pochodzące z dodatkowego opodatkowania po 10 gr. (10 gr. = 1/3 zł) od posiadanej włóki ziemi, co odpowiadało cenie 100 jaj.

W 1880 r. wszystkie terenowe archiwa akt dawnych z obszaru kongresówki zawierające akta miejskie, grodzkie i ziemskie wcielono i przewieziono do Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Księgi sądowe, czyli akta grodzkie (1577-1799) i ziemskie (1471-1807) wąsoskie uległy zniszczeniu w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie podczas Powstania Warszawskiego w 1944 r. Zachowały się w AGAD tylko wypisy ze zniszczonych wówczas ksiąg dokonane wcześniej przez badaczy historii. Przed zniszczeniem było 287 ksiąg wąsoskich z lat 1471 – 1807. Najstarsza księga wąsoska zaczynała się w 1471 r. tj. od powstania powiatu wąsoskiego. Przepadły również nie wykorzystane nawet w minimalnym stopniu przez badaczy historii księgi miejskie Wąsosza. Księgi grodzkie wąsoskie były pełne spraw wśród szlachty wąsoskiej o naruszanie granic, działy, pobicia, zranienia, zabójstwa kmieci, parobków, szlachty i księży, a nawet członków swej rodziny. W wydanych przez prof. Adama Wolffa mazowieckich zapiskach m.in. z ksiąg wąsoskich licznie odnotowano wadia nakładane przez sądy, starostów i samego księcia. Wadia (zakłady) miały zmusić zwaśnione strony do zaprzestania gwałtów, zwad, wojen rodowych, krwawej zemsty czy też obelg słownym. Naruszenie zakazu powodowało utratę kwoty złożonego zakładu w połowie na rzecz księcia, a w połowie na rzecz osoby poszkodowanej.

O wpływach do kasy starosty z tytułu kar nałożonych przez sądy na skazanych mówi  lustracja Wąsosza dokonana w 1565 r. „przychodzą winy na zamek z tego miasta czasem mniej, czasem więcej do roku fl. 6”.

Jednym z ciekawszych dokumentów sporządzonych w urzędzie miasta Wąsosza był testament bogatego mieszczanina wąsoskiego, jednego z fundatorów klasztoru karmelitów trzewiczkowych w Wąsoszu Andrzeja Rogali, sporządzony w 1595 r. w przededniu święta Jedenastu Tysięcy Dziewic. Oryginał testamentu znajduje się obecnie w Dreźnie w Niemczech. Testament sporządzono w obecności wicestarosty i sędziego spraw urzędowych Michała Łepkowskiego. Odpis z akt miejskich Wąsosza wykonał Mścichowski, a sprawdził zgodność z aktami Konopka. Testament zawierał zapis synom Bartłomiejowi i Mateuszowi dóbr w Prusach. Obaj bracia zostali zobowiązani do zapłacenia w urzędzie miasta Wąsosza tysiąc florenów polskich, co było niebagatelną sumą. Dla porównania łączne dochody z miasta w 1616 r. wyniosły około 708 fl.

 

Wybrane normy prawne

 

Niektóre normy prawne z końca XV w. obowiązujące na Mazowszu:

​

  1 – szlachcic zabijający szlachcica, aby uniknąć śmierci musiał dokonać aktu pojednania tzn.

        zapłacić główszczyznę i uczynić pokorę.*

  2 – szlachcic schwytany na gorącym uczynku gwałtu szlachcianki płacił gardłem.

  3 – szlachcic za zranienie lub zabicie chłopa, płacił kary pieniężne: 1 kopę gr. księciu, 4 kopy gr. panu chłopa,

        3 kopy gr. dzieciom zabitego.

  4 – szlachcic za gwałt chłopki, płacił kary: 8 kop gr. zgwałconej, 4 kopy gr. księciu i 4 kopy gr. panu chłopki.

  5 – pobicie szlachcica w karczmie przez chłopów z którymi razem pił było bezkarne.

  6 – chłop schwytany przy napadzie na szlachcica tracił rękę, a jeśli umknął płacił karę 4 kopy gr.

  7 – porywający wdowę lub pannę, był karany utratą dóbr.

  8 – kobieta pozwalająca dobrowolnie porwać się, dopiero po śmierci porywającego mogła rozporządzać posagiem.

  9 – chłop skrzywdzony przez pana mógł od niego odejść.

10 – jeśli chłop opuścił pana bez przyczyny, płacił roczny czynsz i 1 kopę gr. na wynagrodzenie.

11 – urzędnicy sądowi, starostowie, sędziowie, podsędkowie i pisarze po udowodnieniu im ździerstwa płacili karę:

        5 kop gr. księciu i 5 kop gr. pokrzywdzonemu.

12 – panna do lat 12 i młodzieniec do lat 15 nie odpowiadali w sądzie.

 

* po wysłuchaniu w kościele Mszy Św. obnażony do połowy szedł w uroczystym pochodzie ze swymi przyjaciółmi do obrażonej rodziny i stanąwszy przed krewnymi zabitego, trzymając goły miecz nad głową, prosił ażeby mu odpuścili winę na miłość Boską. Na co oni odpowiadali: niech ci Bóg nie pamięta tego, żeś niewinną krew przelał. Następnie pod karą śmierci musiał albo sam, albo krewni jego zapłacić za głowę zabitego.

Wyrok śmierci na szlachcicu wykonywano zawsze mieczem, a nie na szubienicy. Za rozboje, najazdy i grabieże spełniano taki wyrok nocą w piwnicy. Z sądów szlacheckich tylko marszałkowskie, same wykonywały wyroki śmierci. Sądy grodzkie, trybunały  i wszelkie inne sądy przekazywały wykonywanie wyroków sądom miejskim, w których w/g prawa niemieckiego znajdował się miecz i narzędzia tortur. Przy każdym mieście sądowym stała szubienica.

​

​

​