Tematy: Pogranicze - Uciążliwi sąsiedzi - Problemy graniczne - Władcy ziemi wiskiej - Ziemia wiska po włączeniu do Korony

- Przynależność administracyjna Wąsosza po III rozbiorze Polski.

Pogranicze

Pod koniec X w. kiedy Polska pojawiła się na obszarze Europy jako państwo zorganizowane z zarysowującym się kształtem terytorialnym, obszar dzisiejszej Puszczy Kurpiowskiej i Wysoczyny Kolneńskiej położony na północ od linii wyznaczonej rzekami Orzyc, Narew (od ujścia Omulewa), Biebrzy, Łęku, a sięgający pasma puszcz i jezior pruskich, stanowił pogranicze etnicznie mieszane (polsko – pruskie), pozostające w luźnej zależności od księcia polskiego Mieszka I (992†).

Omawiane pogranicze będzie stanowić północną część ziemi łomżyńskiej i ziemię wiską. Przypuszcza się, że władcy gnieźnieńscy porozumieli się z plemionami pruskimi już w pierwszej połowie X w. co do przynależności tych ziem do państwa piastowskiego bez ścisłego określania granicy. Polskie panowanie nad tymi ziemiami ugruntował i militarnie umocnił Bolesław Chrobry (992 – 1025). Chcąc powstrzymać napady nieprzyjaciół na swój kraj wybudował na pograniczach swego królestwa wiele grodów i obsadził je silnymi załogami gotowymi do obrony granic. Można przypuszczać, że przy ujściu Biebrzy do Narwi istniał już w XI w. gród, strzegący granic Mazowsza, najdalej wysuniętych w kierunku północno wschodnim. W tym miejscu przechodziła przeprawa przez Narew z której dochody książę Bolesław II Śmiały (Szczodry), od 1076 r. król Polski,

przekazał dla fundowanego w dniu 15 IV 1065 r. klasztoru Benedyktynów w Mogilnie. W pobliżu w.w. przeprawy leżała już wieś Wizna.

Zygmunt Gloger wymienia Wiznę w Encyklopedii Staropolskiej jako wieś istniejącą na Mazowszu w 1065 r., a w innym miejscu widzi Wiznę wśród kasztelani mazowieckich w XI w. Udokumentowana wzmianka o Wiżnie znajduje się w tzw. „zapiskach płockich” z 1113 r. Przed wejściem Polski w rozbicie dzielnicowe (1138 r.) Wizna znajduje się wśród 21 grodów kasztelańskich na Mazowszu. Kasztelanowi wiskiemu podlegała ziemia po obu stronach Narwi i Biebrzy licząc od ujścia Pisy do Narwi po granice północno wschodnie Mazowsza.

Północno wschodnie Mazowsze było narażone na częste pustoszące napady puszczańskich plemion Jaćwingów i ich pobratymców Litwinów. Prawie przy każdym najeździe Litwini i Jaćwingowie uprowadzali w głąb swoich krajów ogromne rzesze ludności mazowieckiej. Jaćwingowie w 1283 r. ostatecznie zostali rozgromieni przez Krzyżaków, niemniej Litwini w dalszym ciągu napadali ziemie polskie. W latach 1283 – 1298 najechali nasz kraj aż sześciokrotnie. Czując się bezkarni zajęli w 1294 r. gród Wizna i nie niepokojeni przez księcia mazowieckiego Bolesława II (1262 – 1313 †) wykorzystywali zamek jako bazę wypadową na terytorium krzyżackie. W odwecie Krzyżacy przepędzili Litwinów, a zamek wiski zniszczyli. W XIII w. siedliska ludzkie wokół Wizny stały w ruinie, a ludność w większości znajdowała się w niewoli. W takiej to sytuacji Wizna stała się centrum oddzielnej dzielnicy książęcej.

Północna część ziemi wiskiej z dorzeczem Wissy aż po rzekę Łęk, pokryta puszczami:

- Weyse rozciągającą się po obu brzegach Wissy i na północ

- od strony Prus puszczą Rożeńską i

- od strony Biebrzy puszczą Dybła,

do upadku Prusów stanowiła pogranicze mazowiecko - jaćwieskie. Przez władców polskich była uznawana za północną część ziemi wiskiej. Zapewne do XIII w. dorzecze Wissy było penetrowanie przez jaćwieskich łowców, myśliwych, bartników i łupieżców. Świadczą o tym jaćwieskie nazwy rzek Wissy (Weysse) i jej dopływu Skiejtowstoku, oraz puszczy Weyse. Stałe osady jaćwieskie szczepu Połekszan znajdowały się dopiero na wschód od rzeki Łęk (Ełk). Przez dzisiejszą ziemię wąsoską prowadził do Wizny jeden ze szlaków handlowych lądowych z Jaćwieży na Mazowsze wykorzystywany również przez łupieżców. Stąd ziemia wąsoska pozostawała zapewne w owych czasach nie kolonizowana, a zainteresowanie osadnictwem ze strony Mazowsza pojawiło się dopiero po ostatecznym pokonaniu Jaćwingów przez Krzyżaków w 1283 r., chociaż jeszcze bez stałej kolonizacji uniemożliwionej walkami między Krzyżakami, Mazowszem i Litwą. W tym okresie Mazowszanie zapewne wzmocnili militarnie gród Wizna strzegący północno wschodniej granicy Mazowsza, przez wybudowanie grodów wzdłuż traktu handlowego nad Wissą, czego dowodem mogą być miejsca lub widoczne grodziska:

- nieznane grodzisko w Lodwigowlesie nad rzeczką Grodziszczką (górna Wissa).

- grodzisko koło wsi Pieńki – Gręska (południowa) zw. Gręsko.

- grodzisko w okolicy Ławskiego Młyna zw. Ławsko, lub Okop.

- grodzisko w połowie drogi z Ławska do Wąsosza (Skaje) zw. Górą Szwedzką.

Grodziska pełniące rolę strażnic budowano w miejscu trudnodostępnym, ale o dobrej widoczności strzeżonego terenu. Formą przypominały kopiec lub kulisty wał w kształcie owalu (np.: 25 ÷ 45 m) , lub pierścienia (np.: 70 m). Budując grodziska książęta mazowieccy zabezpieczyli swoje interesy w tej części Mazowsza, oraz kontrolę lądowego szlaku handlowego z Litwy do Mazowsza biegnącego przez Grodno, puszczę Dybłę, dolinę Wissy, Biebrzy i poprzez Wiznę do Płocka, stolicy Mazowsza. Nie bez znaczenia była też kontrola dróg wodnych rzekami Łękiem, Wissą i Biebrzą.

Stałe osadnictwo nad Wissą zapoczątkuje książę Janusz I Starszy po klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 r. Pierwsze włóki ziemi zostaną wymierzone osadnikom w miejscu późniejszego Wąsosza w 1425 r.

Uciążliwi sąsiedzi

- Prusowie

Północno wschodni sąsiedzi Mazowsza, Galindowie i Jaćwingowie należeli do jedenastu plemion pruskich, które wyodrębniły się na przełomie V/VI w z Bałtów, ludów indoeuropejskich przybyłych nad Morze Bałtyckie znad środkowego Dniepru, Prypeci i Protawy. Obszar zamieszkania Prusów rozciągał się wzdłuż Bałtyku od dolnej Wisły do dolnego Niemna, sięgając na południu dorzecza dolnej Narwi i Biebrzy. Pod naciskiem ludności mazowieckiej Prusowie wycofywali się na północ, zakładając swe siedliska w okolicach jezior pruskich. Na południu pozostało bezludne, o szerokości kilku mil pasmo puszcz przygranicznych z Mazowszem rozciągające się od rzeki Drwęcy do rzeki Łęku.

Galindia była jedną z największych krain pruskich leżąca w południowej części Prus, rozciągająca się od górnej Łyny do wielkich jezior pruskich.

Jaćwież (nazwa od broni; włóczni) zwana przez pobratymców Sudowia, Sudowia obejmowała obszar ograniczony rzekami Łękiem (Ełkiem), Biebrzą, Niemnem, Rzeszupą, oraz jeziorami Mamry i Śniardwy. Na północny - wschód od rzeki Ełk mieszkał lud jaćwieski zw. Połekszanie. Zlina, Kymenow, Cresmen, Sentane i Dernen, to nazwy ich wspólnot terytorialnych położonych najbliżej mazowieckiej ziemi wiskiej. Grodem obronnym w tej części Połeksza był Raj (Rajgród).

Plemiona pruskie rządziły się w/g demokracji plemiennej. Do chwili upadku nie wytworzyły swojej państwowości. W każdym terytorium plemiennym można było wyodrębnić niezależne od siebie ziemie (okręgi), złączone jedynie językiem, wiarą, wspólną tradycją i kulturą. W obrębie ziem istniały wspólnoty terytorialne (pola) zw. lauksami (kilkurodzinne wsie), w których władza opierała się na niepisanym prawie zwyczajowym (nie znali pisma) i zgromadzeniach wiecowych wszystkich dorosłych mężczyzn. Wiece odbywały się w obrębie tzw. małych ziem (terrule) tj. kilku lauksów. Na wiecach wspólnie wydawano wyroki wobec osób naruszających prawo zwyczajowe, podejmowano decyzje w sprawach codziennych wspólnoty, oraz wybierano na okres przejściowy z pośród wojowników naczelników grodów, lauksów, oraz wodzów pospolitego ruszenia na czas wojny. Przed obcą interwencją zbrojną mieszkańcy lauksów bronili się wspólnie, tworząc oddziały zbrojne z kilku sąsiednich lauksów (małych ziem). W każdym lauksie płonął wieczny ogień którego pilnował kapłan. W czasie pokoju mężczyźni zajmowali się pracą na roli, hodowlą bydła, bartnictwem, rzemiosłem i handlem. W tym ostatnim zajęciu wyróżniali się szczególnie Galindowie prowadząc w dużym stopniu handel z kupcami rzymskimi. Zajęć stałych uczyli się Prusowie od uprowadzanej ludności mazowieckiej. Ważny wodny szlak handlowy wiodący rzekami Ełkiem, Narwią i Bugiem do Rusi, lub Wisłą do Polski stanowiła dla Połekszan graniczna rzeka Ełk. Łodzie przewożące towary, obsadzali zbrojnymi załogami, aby zabezpieczyć przewożone towary przed grabieżą łupieżców.

- Krzyżacy

Krzyżacy po dokonaniu zbrojnego podboju i chrystianizacji ludów pruskich stali się sąsiadami Mazowsza, a więc i ziemi wiskiej. Zakon Krzyżacki, zwany tak od czarnych krzyży znaczonych na białym płaszczu powstał w 1190 r. jako Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, z zadaniem niesienia pomocy chorym niemieckim pielgrzymom i zwalczania niewiernych. Bracia zakonni rekrutowali się z niższego rycerstwa niemieckiego. Wobec naporu muzułmanów zakon przeniósł się do Europy, przebywając w latach 1211 – 1225 na Węgrzech, a od 1226 r. na propozycję Konrada I Mazowieckiego osiadł na pograniczu mazowiecko – pruskim w Ziemi Chełmińskiej, skąd w latach 1233 – 1283 podbijał ogniem i mieczem pogańskie Prusy. Każdy Krzyżak składał śluby ubóstwa i czystości, co nie przeszkadzało im w czasie wypraw grabić i masowo gwałcić pruskie kobiety. Zakon Krzyżacki dzielił się na rycerzy, księży i braci służebnych, z których liczyli się tylko rycerze. Księży było mało, żyli w ucisku i biedzie.

Państwo krzyżackie od chwili powstania stało się wrogiem państw ościennych. Kruszenie potęgi krzyżackiej następuje w bitwie pod Grunwaldem (15 VII 1410 r.) i w wojnie trzynastoletniej, zakończonej traktatem toruńskim (19 X 1466 r.). W myśl traktatu ziemie pruskie podzielono na Prusy Królewskie (z Warmią) oddane pod władzę Polski i Prusy Zakonne (z Mazurami) oddane w lenno Krzyżakom.

Prusy Królewskie pozostawały polskie do I rozbioru Polski (1772 r.), po czym jako Prusy Zachodnie (od 1772 r. bez Warmii, która została włączona do Prus Wschodnich) były prowincją Królestwa Prus, powstałego w 1701 r., przechodząc częściowo w 1919 r. i w 1945 r. w granice Polski.

Prusy Zakonne w wyniku reformacji i sekularyzacji od 1525 r. (10 IV 1525 r. – hołd pruski w Krakowie) stały się Prusami Książęcymi zależnymi do 1657 r. od Polski, kiedy to na mocy traktatu pokojowego zawartego w Welawie, Polska zrzekła się praw do Prus Książęcych. Następnie była to prowincja pod nazwą Prusy Wschodnie (od 1772 r. z Warmią) powstałego w 1701 r. Królestwa Prus, przechodząc w 1945 r. w granice Polski i ZSRR.

- Litwini

Litwini zbliżyli się do granic ziemi wiskiej po upadku Jaćwingów. Podobnie jak Prusowie należeli do Bałtów, plemion indoeuropejskich przybyłych nad Morze Bałtyckie znad środkowego Dniepru, Prypeci i Protawy. Pierwotni Litwini podobnie jak Prusowie nie znali pisma, nie pozostawili więc zapisu swojej kultury. Szybko ulegli wpływom kultury słowiańskiej i ruskiej. Język rosyjski przez parę stuleci był w Wielkim Księstwie Litewskim językiem urzędowym.

Litwa jako państwo zorganizowane pojawia się w XIII w., kiedy to plemiona litewskie włączył pod swoje zwierzchnictwo wielki książę litewski Mendog (ok. 1219 - 1263 †). Około 1230 r. Mendog opanował władzę rozszerzając ją do 1240 r. na całą Litwę. W granicach Litwy znalazły się wyodrębnione z Bałtów w IX –XII w. Żmudż i Auksztota, oraz Ruś Czarną z Grodnem i Nowogrodem. Część Rusi Czarnej granicząca na rzece Biebrzy z ziemią wiską (ziemia goniądzka), oraz ziemie między Hańczą i Łękiem opuszczone w latach 1254 – 60 przez Jaćwingów, a zajęte przez Krzyżaków (ziemia rajgrodzka) na długo pozostaną sporne pomiędzy Litwą i Mazowszem.

Mendog potęgę Litwy budował odbierając ziemię Rusinom, a z Polski uprowadzając jeńców. Atakował również Krzyżaków którzy pod pretekstem ewangelizacji najeżdżali jego ziemię. W czasie swego panowania zorganizował:

35 wypraw wojennych na Rusinów,
28 wypraw wojennych na Krzyżaków,
12 wypraw wojennych na Polskę.

Osadnictwo jeńcami z Rusi i Polski rozwinął książę Trojden który rządził Litwą w latach 1269 – 1281. Jego następcy w latach 1283 – 1298 aż sześciokrotnie najechali ziemie polskie dla zdobycia jeńców.

Potęgę Litwy powiększył wielki książę litewski Gedymin (1316 – 1341) założyciel Wilna, wcielając do swego państwa otaczające Litwę zachodnie i południowo zachodnie ziemie ruskie. Terytorium Litwy powiększał o kolejne księstwa ruskie w dużej mierze drogą pokojową żeniąc swoich synów z księżniczkami ruskimi. Podobną taktykę stosowali później jego synowie Olgierd i Lubart. Gedymin drogą wojen i napadów na Polskę zdobywał duże ilości jeńców, osiedlając nimi swoje ziemie. Król Kazimierz Wielki żeniąc się w 1325 r. z córką Gedymina Aldoną przechrzczoną na Annę (1339 †) wymusił na teściu zwolnienie do kraju 24 tys. jeńców polskich.

Gedymin (1341 †) państwo podzielił pomiędzy synów, z których po 1345 r. na placu boju liczyli się tylko Kiejstut (Troki z Litwą) i Olgierd (Wilno z Rusią). Kiejstuta na tronie zastąpi syn Witold, a Olgierda Jagiełło. Rozpoczęcie panowania Jagiełły na Litwie (1377) kończy najazdy Litwinów na Polskę. Unia Litwy i Polski zawarta w 1385 r. w Krewie, chrzest Jagiełły i małżeństwo (1386) z królową Polski (1384) Jadwigą zapoczątkują sojusz Polski z Litwą.

Problemy graniczne

W dobie pierwszych Piastów ziemia wiska graniczyła na północy i rzece Łęk z Prusami, a na rzece Biebrzy z Rusią Kijowską. Po upadku Prusów pojawią się nowi sąsiedzi ziemi wiskiej Krzyżacy i Litwini, którzy nie usatysfakcjonowani terytorialnie wejdą w spory graniczne z książętami mazowieckimi. Krzyżacy po ostatecznym rozgromieniu Jaćwingów (1283 r.) swoje zapędy skierowali na ziemie Mazowsza i Litwy. Jeszcze po 1314 r. rościli pretensje do ziem położonych na północ od linii biegnącej z zachodu przez ujście Skrody do Pisy, do ujścia Wissy do Biebrzy i dalej Biebrzą w kierunku jej źródła. Wobec nieustępliwości książąt mazowieckich, Krzyżacy w 1334 r. złagodzili swoje żądania proponując linię graniczną przechodzącą przez ujście Wincenty do Pisy, do ujście Wissy do Biebrzy, a w następnej propozycji przez ujście Wincenty do Pisy, do ujścia Łęku do Biebrzy. Dwie pierwsze propozycje krzyżackie zmierzały do zagarnięcia całej doliny Wissy, a trzecia propozycja środkowej i górnej Wissy. W każdym z tych przypadków ziemia wąsoska znalazłaby się po stronie krzyżackiej. Krzyżacy uzasadniali słuszność swoich propozycji rzekomą przynależnością spornych terenów do Galindii, którą oni podbili. Ostatecznie w myśl podpisanego w dniu 8.07.1343 r. w Kaliszu traktatu pokojowego pomiędzy królem Kazimierzem Wielkim, a Krzyżakami następuje w 1345 r. ustalenie granicy północno wschodniego Mazowsza. Idąc od zachodu granica przechodziła wzdłuż:

rzeki Wincenty (dopływ Pisy), odcinek „suchy” granicy, rzeka Chojna (dopływ Wissy), dalej odcinek „suchy” granicy do Kamiennego Brodu na rzece Ełk i stąd rzekami Ełk i Biebrzą do ujścia Biebrzy.

Odcinek granicy mazowiecko – krzyżackiej na rzece Wincencie przetrwał do 1939 r.

W 1382 r. książę wiski Siemowit IV potrzebując pieniędzy na zabiegi o tron królewski zastawił ziemię wiską Krzyżakom. W okresie zastawu (1382 – 1402) Krzyżacy w tajnym i nielegalnym układzie odstąpili Litwinom część ziemi wiskiej (tereny między rzekami Łęk i Nettą) przesuwając granicę z Mazowszem na rzekę Łęk. Po 1402 r. Krzyżacy nadal czuli się gospodarzami ziemi wiskiej. W 1409 r. komtur z Łęku usiłował nawet ściągać czynsz miodowy z bartników z Goniądza którzy mieli swe barcie nad rzeką Wissą, co znalazło odbicie w skardze W. Ks. Witolda do W. Mistrza (1407 – 1410) Urlika von Jungingena (zginął pod Grunwaldem). Granica mazowiecko krzyżacka od ujście Wincenty do Kamiennego Brodu była ciągle przez nich naruszana. Prowadzili obserwację głównego traktu prowadzącego przez Wąsosz, oraz napadali na mazowieckich myśliwych i bartników. Granica mazowiecko - litewska na rzece Łęk oficjalnie została potwierdzona traktatem mielneńskim, zawartym między Jagiełło i Witoldem, Januszem I i Siemowitem IV (książęta mazowieccy), a Krzyżakami w dniu 27.09.1422 r. nad jeziorem Mielno na Kujawach. W tym samym traktacie wytyczono granicę krzyżacko – litewską. Pomimo tych ustaleń, w dniu 30.09.1437 r. książę Władysław I spotkał się w Wąsoszu z W. Mistrzem Krzyżackim (1422 – 1441) Paulem von Russdorfem w sprawie spornych problemów granicznych mazowiecko – krzyżackich w ok. jeziora Graywy i rzeki Łęk. Powołana przez nich komisja dokonała wdrożenia wspólnych ustaleń. Wytyczone granice przetrwały jako granice państwowe do 1939 r.

Władcy ziemi wiskiej

w okresie rozbicia dzielnicowego Polski

1138 - 1526

Dzieje Wąsosza od pierwszych lokacji gruntów pod przyszłe miasto w 1425 r., aż do 1795 r. (III rozbiór Polski), kiedy to Wąsosz znalazł się w zaborze pruskim zwiazane były z Mazowszem i ziemią wiską. Mazowsze w okresie X - XII wieku należało do Polski. Centralnym ośrodkiem Mazowsza był Płock. W 1138 r. z chwilą śmierci Bolesława Krzywoustego, na mocy ustawy sukcesyjnej, Mazowsze otrzymał jeden z pięciu jego synów Bolesław IV Kędzieżawy, stając się pierwszym księciem mazowieckim. Z czasem Mazowsze uległo wielu podziałom na mniejsze księstwa. Dzieje Wąsosza rozpoczęły się w okresie panowania księcia Janusza I Starszego. To on po rozgromieniu Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 r. rozpoczął kolonizację ziem nad Wissą, nadając w 1425 r. pierwsze włoki ziemi w miejscu póżniejszego Wąsosza.

Poniższa tabela przedstawia władców ziemi wiskiej w okresie rozbicia dzielnicowego Polski (1138- 1526):

Ziemia wiska

po włączeniu do Korony

Po włączeniu Mazowsza do Korony wchodzi ono do prowincji Wielkopolskiej. W tym czasie Rzeczypospolita była podzielona na trzy prowincje: Wielkopolską, Małopolską i Wielkie Księstwo Litewskie. Administracyjnie Mazowsze zostaje podzielone na województwa utworzone z księstw, ziemie i powiaty, w strukturach którego znajdzie się po 1526 r. ziemia wiska z istniejącymi od 1471 r. powiatami wiskim i wąsoskim. W 1548 r. wydzielono w ziemi wiskiej z powiatów wiskiego i wąsoskiego trzeci powiat radziłowski. Podział administracyjny Mazowsza po włączeniu do Korony:

Należy wyjaśnić, że powiat (nazwa od słowa powiadamiać) tworzyło kilkadziesiąt wsi pod wspólną administracją i sądownictwem. Kilka powiatów tworzyło ziemię, której granice wyznaczały zwykle rzeki, strugi i bagna. Powiaty nie miały odrębnego znaczenia politycznego, ale tylko administracyjno – sądowe i obronne, o ile miały gród warowny. Ziemia miała charakter terytorialny stały i często polityczny. Ziemia wiska jako jednostka administracyjna występuje od XIII w. do czasów Królestwa Kongresowego kiedy to została włączona do powiatu łomżyńskiego.

Ziemia wiska po włączeniu do Korony graniczyła na wschodzie z ziemią bielską (poprzez rzekę Ełk z powiatem rajgrodzkim i poprzez rzekę Biebrzę z powiatem knyszyńskim) wchodzącą w skład województwa podlaskiego utworzonego przez króla Zygmunta I w 1513 r. w ramach W. K. Litewskiego, a decyzją Sejmu lubelskiego z 1569 r. włączonego do Korony. Od zachodu i południa ziemia wiska graniczyła z mazowiecką ziemią łomżyńską: na zachodzie z powiatem kolneńskim, a na południu poprzez rzekę Narew z powiatami łomżyńskim i zambrowskim. Północna granica ziemi wiskiej była granicą państwową z Prusami Książęcymi. Powiat wąsoski był najdalej wysuniętym na północny - wschód skrawkiem ziemi mazowieckiej.

Szlachta wiska sejmikowała w Wiżnie, wykonując funkcję samorządu ziemskiego. Organizacja sejmików ziemskich rozwinęła się za władzy króla Władysława Jagiełły. W sejmiku ziemskim miał prawo zasiadać i obradować każdy szlachcic. Kandydaci na posłów lub deputatów zobowiązani byli do posiadania w okręgu wyborczym własność ziemską dziedziczną lub zastawną na rok przed wyborami. Oprócz dwóch posłów na sejm, szlachta na sejmiku ziemskim wybierała co piąty rok deputata na trybunał. Na sejmikach ziemskich szlachta podejmowała uchwały sejmikowe tzw. lauda, które wybrani posłowie przedstawiali na sejmie walnym nie mając prawa ich zmiany. Sejmiki były więc ogniwami w zarządzaniu krajem. Posłowie wiscy jeszcze w Księstwie Warszawskim sejmikowali w Warszawie.

Od włączenia Mazowsza do Korony do III - go rozbioru Polski ziemia wiska podlegała władzy królów Polski. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807 – 1815) panem ziemi wiskiej był książę Fryderyk August, a w początkach Królestwa Polskiego Aleksander I (1815 – 1825) i Mikołaj I (1825 – 1831).

Przynależność administracyjna Wąsosza

po III rozbiorze Polski

Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r., zabór pruski tzw. Prusy Nowowschodnie zostaje podzielony na dwa departamenty: białostocki i płocki. Wąsosz znajdzie się w departamencie białostockim w powiecie goniądzkim, sam tracąc rangę powiatu. Departament białostocki posiadał dwa naczelne urzędy: kamerę – do spraw administracyjnych i rejencję – do spraw sądowych. Do nowego powiatu administracji pruskiej początkowo z siedzibą w Goniądzu później w Szczuczynie weszły: z Mazowsza pow. wąsoski, radziłowski, część kolneńskiego, wiskiego i z Podlasia część ziemi bielskiej. Władzę administracyjną w powiecie sprawował landrat, a sądową komisje sądowe powiatowe.

W 1796 r. władze pruskie z dóbr kościelnych i królewskich utworzyły dobra rządowe dzielące się na mniejsze jednostki zw. ekonomiami. Na ich czele stanęli naddzierżawcy. Ekonomie te istniały także za czasów Ks. Warszawskiego i Kr. Polskiego.

W 1807 r. Napoleon I utworzył na mocy pokoju tylżyckiego z II i III zaboru pruskiego (z drobnymi zmianami) Księstwo Warszawskie, personalnie związane z Saksonią. Księstwo podzielono na departamenty (poznański, kaliski, bydgoski, warszawski, płocki, łomżyński; od 1809 także radomski, krakowski, lubelski i siedlecki), a te na powiaty. Na czele departamentu stał prefekt, a na czele powiatu podprefekt. Władze sądowe w powiecie pełnił sąd pokoju. Miastem zarządzał burmistrz. Dekretem z 20 II 1809 r. wprowadzono podział powiatu na gminy. W Polsce przedrozbiorowej w podziale terytorialnym kraju nie stosowano podziału powiatu na mniejsze jednostki administracyjne.

Po przegranej przez Napoleona kampanii w Rosji w 1812 r. Księstwo Warszawskie zostało zajęte w 1813 – 1814 r. prze wojska rosyjskie, a w dniu 9 VI 1815 r. decyzją przedstawicieli głównych państw europejskich zebranych na kongresie w Wiedniu, z 5/6 terytorium Księstwa utworzono Królestwo Polskie, połączone unią personalną z Rosją, z carem jako królem. Kraj podzielono w 1816 r. na 8 województw (krakowskie, kaliskie, sandomierskie, lubelskie, płockie, mazowieckie, podlaskie, augustowskie), a te na obwody. Wąsosz znalazł się w województwie augustowskim z siedzibą władz do 1818 r. w Łomży, a następnie w Suwałkach, w obwodzie (poziom powiatu) biebrzańskim z siedzibą władz w Szczuczynie. Województwo augustowskie graniczyło z województwem płockim. W 1837 r. województwa zamieniono na gubernie, a w 1842 r. obwody na powiaty a powiaty na okręgi sądowe. Po upadku powstania styczniowego kraj podzielono w 1866 r. na 10 guberni (warszawską, płocką, kaliską, piotrkowską, kielecką, radomską, lubelską, siedlecką, łomżyńską, suwalską). Wąsosz znalazł się w guberni łomżyńskiej, w powiecie szczuczyńskim z siedzibą władz w Szczuczynie. Powiat szczuczyński stanowił wąski przesmyk szerokości 20 – 30 km pomiędzy granicą pruską a rzeką Biebrzą, łączący południową część Królestwa Polskiego z północną wschodnią rubieżą kraju (ziemia suwalska i niektóre powiaty litewskie). Przez powiat przechodziła kolej żelazna z Brześcia przez Białystok do Prus Wschodnich ze stacją kolejową w Grajewie, oraz oddany do użytku w latach 1820 - 1829 trakt bity pierwszego rzędu warszawsko – petersburski łączący najkrótszą trasą stolicę Królestwa Polskiego Warszawę ze stolicą Cesarstwa Rosyjskiego Petersburgiem, przechodzący przez Rajgród, Grajewo, Szczuczyn i przez Stawiski do Łomży. Szczuczyn jako siedziba władz administracyjnych był największym miastem w powiecie wyprzedzając pod względem ludnościowym i zabudowy dzisiejszą stolicę powiatu Grajewo.

Przynależność administracyjną Wąsosza po III rozbiorze Polski:

* - z dniem 1 III 1918 r. administrację powiatową przeniesiono ze Szczuczyna do Grajewa, zachowując tradycyjną nazwę powiatu szczuczyński. Ustawowo powiat szczuczyński w województwie białostockim w Rzeczypospolitej Polskiej utworzono w dniu 14 VIII 1919 r.