Tematy: Skarżyno Wąsosze - Szwelczyn - Kędziorowo - Żebry - Niedźwiadna - Grajewo - Białaszewo - Szczuczyn - Ławsk.

 

Spośród wsi lokowanych w obszarze powiatu wąsoskiego dwie stanowiły przedmieścia Wąsosza: Skarżyno - Wąsosze i  Szwelczyn, dwie zostały wsiami książęcymi: Kędziorowo i Żebry, a w niektórych zbudowano kościoły przy których powstały nowe parafie kosztem parafii Wąsosz: Niedźwiadna, Grajewo, Białaszewo, Szczuczyn i współcześnie Ławsk. W dwóch przypadkach były to miasta prywatne Grajewo, Szczuczyn.

                                                      

Skarżyno Wąsosze

 

Osada Skarżyno – Wąsosze powstała pod miastem na 3 włókach ziemi (przed 1455 r.) nadanych przez księcia Władysława I Skarżyńskim h. Bończa. Po  wojnie trzynastoletniej (1454 – 1466) w 1473 r. Wojciech Skarżyński i jego bratanek Paweł otrzymali od księcia Kazimierza III nowy przywilej na ich grunta w Wąsoszu, z podziałem: 2 włóki dla Pawła i 1 włókę dla Wojciecha z powodu utraty tego dokumentu w czasie wojny. W 1480 r. Paweł Skarżyński już jako mieszczanin łomżyński sprzedał Wojciechowi Kępce h. Bończa z Lisów za 31 kop gr. 2 włóki Skarżyno Wąsosze. W 1482 r. Paweł Skarżyński był już burgrabią łęckim w Prusach. W 1526 r. Skarżyno Wąsosze trzymali Sulewscy. Z nadmiarków ich włók w Skarżynie, leżących między polami folwarcznymi i wójtowskimi w 1526 r księżniczka Anna spadkobierczyni księstwa mazowieckiego po zmarłym bezpotomnie bracie Januszu III ostatnim Piaście na tronie mazowieckim, przebywając w Zakroczymiu nadała grunta kościołowi wąsoskiemu. W latach 1577, 1581, 1617 podatek za Skarżyno-Wąsosze zapłacili Bagiński i Jeżewski. W 1625 r. Skarżyno należało do Józefa Siostrzanka Brzostowskiego pokojowego królewskiego, a następnie do Wojciecha Żmijewskiego, który część gruntów Skarżyna oddał wkrótce Mateuszowi Bagińskiemu, bo już w 1626/1627 te dwie osoby przekazały Skarżyno Wąsosze klasztorowi karmelitów trzewiczkowych w Wąsoszu. Dodajmy, że w 1632 r. poborcą w ziemi wiskiej, a w 1653 r. podsędkiem ziemskim wiskim był Paweł Żmijewski. Karmelici utracili grunta Skarżyno Wąsosze w 1864 r. po likwidacji zakonu. Był to odwet władz zaborcy rosyjskiego za czynny udział zakonników w Powstaniu Styczniowym w 1863 r.

 

Szwelczyn

 

Osada Szwelczyn, nazwana od nazwiska pierwszego właściciela Jana ze Szwelic z powiatu makowskiego, dzisiaj jedna z ulic Wąsosza powstała za rzeką Gręską na 4 włókach ziemi. Jan otrzymał przywilej wraz z synami: Jakubem, Maciejem, Gotardem, Marcinem, Florianem i Bernardem od księcia Władysława I w dniu 6 III 1437 r. Chociaż często była w działach kilku panów długo zachowała charakter wsi drobnoszlacheckiej. Grunta Szwelickich zapewne między czasie uległy powiększeniu, skoro córka Jana ze Szwelic ożeniona z mieszczaninem wąsoskim Maciejem Kociołem odziedziczyła po ojcu 4 włóki. W 1471 r. sprzedała je swemu bratankowi i bratanicy, Janowi Szwelickiemu i Annie, córce Macieja. Anna zostając żoną Jana Sokołowskiego sprzedała swoje 2 włóki za 8 kop gr. Janowi Szwelickiemu, synowi Jakuba. Ciotka Jana Szwelickiego Małgorzata sądziła się z nim o te włóki w 1476 r. Jan Szwelicki w 1487 r. sprzedał 1 włókę za 15 kop gr. Stanisławowi z Kuczy. W 1526 r. włóki Szwelczyno posiadali Bukowscy. Z nadmiarków włók Bukowskich w 1526 r.  księżniczka  Anna spadkobierczyni księstwa mazowieckiego po zmarłym bezpotomnie bracie Januszu III ostatnim Piaście na tronie mazowieckim nadała na Szwelczynie grunta kościołowi wąsoskiemu. W 1537 r. podatek za Szwelczyn zapłacił Adam Bagiński burmistrz wąsoski, w 1617 r. Świderski, Szempliński, Bukowski, Niecikowski. Od 1633 r. Paweł Łojewski ze Szwelczyna stał się posiadaczem młyna Ostasz na Gręsce. W 1648 r. Andrzej Łojewski z ziemi wiskiej podpisał elekcję Jana Kazimierza. W 1676 r. podatek za Szwelczyn zapłacił Stefan Łaguna (zm. przed 1690 r.) z Grędów Stawianych, wójt wąsoski. W 1690 r. Marianna Łepkowska, wdowa po 1- Wojciechu Łempickim, 2 – Stefanie Łagunie w imieniu swych synów Wojciecha Łaguny i Andrzeja Łempickiego oskarżała Daniela Zakrzewskiego, superintendenta dóbr Szczuczyna o najazd na Szwelczyn i jej pobicie. W 1784 r. Szwelczyn należał do Konopków. Jeszcze w 1893 r. jest wymieniany w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego jako osobna wieś wchodząca w skład gminy Wąsosz.

 

Kędziorowo

 

Wieś Kędziorowo założył u źródeł rzeki Klimaszewnicy w 1433 r. Jaśko z Roman (również założyciel Wąsosza) na swojej części wchodzącej do 100 włók ziemi nadanym w dniu 29 I 1426 r. przez księcia Janusza I Jaśkowi i jego czterem braciom. Wieś powstała 0,5 mili drogi od Wąsosza na 20 włókach średnio urodzajnego gruntu, który nie miał żywej wody (rzeki), kopano więc studnie. Jaśko sam osadzał kmieci, z których wielu zbiegało ze względu na trudne warunki osadnictwa. Książę Władysław I po objęciu rządów w ziemi wiskiej rozpoczął tworzenie dóbr książęcych do których włączył w 1436 r. Kędziorowo. Założyciel wsi Jaśko Roman za Kędziorowo i Wąsosz, otrzymał Glinki.

W dniu 14.03.1438 r. książę nadaje niejakiemu Jaszczołdowi wójtostwo z 4 włókami w Kędziorowie, który po roku sprzedaje je za 10 kop gr. Wawrzyńcowi z Kownat. Jaszczołd 4.02.1439 r. kupił od Macieja za 5 kop gr. 5 włók w Sulowstoku (część późniejszego Sulewa). Książę Kazimierz III w 1471 r. nadając nowy przywilej wójtom Michałowi i Stanisławowi z Kędziorowa zobowiązał ich do strzeżenia puszczy, do pomocy przy organizowaniu i obsłudze polowań książęcych i udziału w pospolitym ruszeniu. W 1493 r. wójtostwo z 4 włókami odkupili od Anny i jej brata Michała Chromych, bracia Stanisław i Jan wójtowie z Dybły. To oni w 1484 r. poranili w domu Jana Świelickiego w Wąsoszu ks. Macieja z Niwisk. Po wyprawie wołoskiej w 1497 r., w której prawdopodobnie nie wzięli udziału, ich dobra w Kędziorowie zostały skonfiskowane przez króla i nadane Andrzejowi z Grozim.

W 1572 r. w Kędziorowie na 9,5 włókach osiadłych było 18 kmieci, za które zapłacili dań i czynsz na św. Marcina. Inne zobowiązania kmieci w 1572 r.:

 

- wykonywać wszelkie prace na folwarku przez 4 dni latem i przez 3 dni zimą,

- 3 tłoki (gromadna bezpłatna pomoc np.: w żniwa) za strawą (posiłkiem) dworską.

- dziesięcina snopowa zgodnie z wolą biskupa dla plebana wąsoskiego z przeznaczeniem na kaznodzieję.

- podwody (obowiązek dostarczenia koni z wozem dla podwiezienia osób lub rzeczy) w ciągu dnia do 4 mil (~ 30 km).

 

W 1572 r. w Kędziorowie 4 włóki wójtowskie wraz z 6,5 włókami pustymi po wymarłych chłopach zajmował folwark starostwa wiskiego. Do folwarku należały łąki położone nad rzeczką Klimaszewnicą w odległości 1 mili od granicy wsi Żebry. Do obsługi folwarku zatrudniano na stałe ekonoma (mógł być szlachcicem), gospodynię , służącą i pastucha. Główną siłę roboczą stanowili kmiecie z Kędziorowa i Szczuk Litwy.

Dom mieszkalny w folwarku (zapewne drewniany) pokryty był dranicami (łupanymi deseczkami), w którym znajdowały się: izba czarna z kominem, komora, obok naprzeciwko izba biała z piecem prostym, sień. Izba czarna posiadała charakter użytkowy, gdzie prowadziło się gospodarstwo spędzając tu większa część dnia, gotując posiłki, wychowując dzieci, wypiekając chleb itp. Natomiast izba biała była pomieszczeniem starannie utrzymanym, reprezentacyjnym, gościnno – sypialnym. Komora mogła mieć przeznaczenie magazynowe do przechowywania np.: ubrań, sprzętu, żywności itp., lub jako pomieszczenie sypialne. Ważniejsze wyposażenie domu to stół i ławy.

W uprawie gruntów ornych stosowano trójpolówkę. Gospodarstwo było nastawione na produkcję mięsa wołowego i mleka. Przy folwarku był prowadzony ogród warzywno - owocowy.

Folwark Kędziorowo, podobnie jak większość folwarków w XV – XIX w. był z zasady gospodarstwem rolno – hodowlanym produkującym na rynek.

Przed 1632 r. wójt z Kędziorowa (już bez włók wójtowskich) niejaki Stanisław był posesorem młyna Ostasz w Wąsoszu na rzece Gręsce.

W 1867 r. folwark Kędziorowo car nadał dyrektorowi wydziału Komisji Skarbowej Mikołajowi Siemionowowi. Po 1897 r. folwarkiem zarządzali Łagunowie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Łagunowie stali się właścicielami części folwarku.

 

Żebry

 

Wieś Żebry założył Tomasz z Żebrów z ziemi zakroczymskiej na 60 włókach po obu brzegach Wissy zw. Zawisie nadanych mu w 1417 r. lub 1420 r. przez księcia Janusza I. Syn jego Jaszczołd przeniósł się do Wybramowa pod Łomżą wsi założonej w 1400 r. przez jego ojca, a wieś Żebry przeszła w posiadanie książąt mazowieckich. W 1439 r. bracia Mikołaj i Piotr z Gąsowa nabyli za 40 kop gr. od Stanisława z Niecików 6 włók wójtostwa wraz z karczmą, oraz otrzymali od księcia Władysława I zezwolenie na wybudowanie stawu i łowienie ryb watą i kłomią. W 1451 r. książę dał przywilej braciom Gotardowi i Mikołajowi na młyn i tartak zbudowane przez nich na rzece Wissie we wsi Żebry dodając im dwie włóki i prawo wolnego połowu ryb na Wissie koło młyna. W 1471 r. wójtowie w Żebrach, bracia Jan i Wojciech Jaczyńscy kupili od księcia 5 włók nad Gołą Bielą, gdzie powstała wieś Zaborowo Goła Biel. Poszedł od nich ród Zaborowskich h. Dąbrowa. Książę Janusz II w dniu 20.08.1483 r. zastawił w Wąsoszu wieś Żebry za 200 kop gr. marszałkowi książęcemu Zawiszy z Kondrajca h. Dołęga. W 1501 r. i 1503 r. król Aleksander pozwolił Zawiszy z Kondrajca zastawić Żebry Janowi Kępskiemu. Jakub Glinka starosta wiski, uzyskał u króla Aleksandra poparcie w sprawie, aby Zawisza z Kondrajca zapłacił temuż staroście 250 kop gr. za władanie wsią Żebry zastawioną w Wąsoszu 20.08.1483 r. Żebry od 1505 r. trzymał Jakub Glinka (zm. ok. 1507 r.), starosta wiski, a następnie do 1530 r. ks. Adam Szczuka. W 1530 r. po otrzymaniu od króla prawa wykupu właścicielem wsi Żebry (od 1536 r. również Glinek) stał się Aleksander Iłowski h. Prawdzic. Za jego zasługi w wojnie z Krzyżakami król Zygmunt August nadał Żebry jego synowi Andrzejowi Iłowskiemu, kasztelanowi wiskiemu. Za zabójstwo w 1582 r. Piotra Grajewskiego (ojca dworzanina królewskiego również Piotra), kasztelana zakroczymskiego i starosty wiskiego poszedł pod topór. Od 1570 r. Żebry stanowiły osobną królewszczyznę nadawaną w dożywocie różnym zasłużonym osobom. Byli wśród nich dworzanie jak i dostojnicy królewscy:

​

1570 r. Piotr Grajewski - dworzanin królewski, d-ca p. królewskiej

1582 r. Stanisław Palczowski - stolnik Anny Jagiellonki

1583 r. Marcin Podgórski - podskarbi Anny Jagiellonki

1618 r. Krzysztof Gołkowski - stolnik królewski

1627 r. Mikołaj Kossakowski - oficer jazdy królewskiej, starosta wiski

1636 r. Jan Kossakowski - s. Mikołaja, starosta Wiski

1676 r. Władysław Berg (+1710) - kasztelan inflandzki

1695 r. Antoni St. Szczuka - podkanclerzy W. Ks. Litewskiego

1710 r. Konstancja Potocka - żona podkanclerzego.

1733 r. Marianna Potocka - wnuczka podkanclerzego

             Józef Molęcki  -   ?

             Jerzy Zagrzejewski (+1767) - pułkownik, podstoli Racławski

1765 r. Wład. Łaniewski - Wołk generał adiutant wojsk litewskich, pokojowy królewski, ostatni starosta żebrowski.

 

 W 1838 r. Teodor Hilferding, radca stanu (zarządzał kancelarią dyplomatyczną przy namiestniku Królestwa Paskiewiczu), otrzymał od cara na zasadzie majoratu folwark i wieś Żebry.

 

Niedżwiadna

 

Książę mazowiecki Janusz I  w dniu 14.09.1426 r. nadał przywilej na 30 włók nad Lodwigówką dopływie Wissy koło lasu Lodwigowlas Bartłomiejowi h. Awdaniec z Kurzątek, który przyjął nazwisko Niedżwiecki. Jednocześnie książę potwierdził nabycie od Stanisława z Niedżwiadnej przez Mikołaja z Kurzątek 5 włók w lesie Lipniki obok gruntów nadanych Bartłomiejowi, co świadczy o wcześniejszym powstaniu tej wsi. W 1436 r. synowie Bartłomieja:

                                                                                                                                                      

Andrzej, Szczepan, Wojciech, Jan i Mikołaj Niedżwieccy

 

byli w posiadaniu 40 włók po obu stronach Lodwigówki. W dniu 2.03.1439 r. Szczepan swoje 10 włók sprzedał Maciejowi Milewskiemu. Pozostałe 30 włók w dniu 23.05.1439 r. za sprawą księcia Władysława I synowie Bartłomieja utracili na rzecz Konrada, starosty wiskiego (1472-1493). Konrad w 1451 r. nabył 10 włók od Macieja Milewskiego.

​

Jan Niedżwiecki

- syn Bartłomieja za odebrane włóki dostał od księcia przed 1477 r. 12 włók między Bzurami i Niećkowem gdzie założył wieś Studowa Woda zw. póżniej Niedżwiedzkie Lodwigowlas, gdzie utrzymał się ród Niedżwieckich h. Awdaniec. W księgach sądowych wąsoskich 1.05.1477 r. odnotowano braci Michała i Janusza Niedżwiedzkich h. Awdaniec, a 26.06.1477 r. Michała, Janusza i Jakuba ze Studowej Wody.

​

Andrzej Niedżwiecki

- drugi z synów Bartłomieja, po odebraniu mu włók w Niedżwiadnej osiadł w nieznanym czasie w Lipnikach (wzm. 1456 r.) między Bęćkowem a Gutami. Książę Kazimierz III w 1471 r. sprzedał mu 10 włók lasu Różeńsko pod Gutami. W 1477 r. Andrzej Niedżwiecki dokupił jeszcze 6 włók przy granicy Lipnika od Andrzeja Bączka z Bęćkowa. Powstała tu wieś Lipniki Niedżwiedzkie zamieszkała przez Niedżwiedzkich h. Awdaniec. Od 1626 r. Wojciech i Paweł Niedżwieccy z Lipników byli posesorami młynów Nagórnego i Borowego w Wąsoszu. W XVIII w. część Lipnik należała do Karwowskich właścicieli Bęćkowa.

​

Konradowi z Niedżwiadnej

- przypisywano książęce piastowskie pochodzenie z nieprawego łoża. Wspólnie z właścicielami Brzeżna Konrad wybudował przed 1463 r. kościół w Niedżwiadnej, będący przez rok filią kościoła w Wąsoszu. Był to już piąty kościół w ziemi wiskiej po kościołach w Romanach (1420 r.), Przytułach (1436 r.), Wąsoszu (1436 r.) i Słuczu (1444 r.). Fundatorzy kościoła mieli w nim swoje groby. Parafia Niedźwiadna powstała w 1464 r. na bazie 13 wsi wydzielonych z parafii wąsoskiej:

 

Niedźwiadna, Brzeżno, Chełchy, Chojnowo, Gałązki, Gąski póżniej Romany Gąszczyno, Grabowo przy granicy pruskiej, Guty Biała Biel, Kownacin, Mazowo, Czarnowo, Milewo Gałązki, Załuski Ludwigowo.

 

Po  Konradzie Niedzwiadna przypadła w spadku jego trzem córkom:

 

- Dorocie i Małgorzacie, żonom braci Marcina i Bartłomieja z Łepków. Łepkowscy przyjęli nazwisko Niedżwiecki h. Przerowa.

 

- Katarzynie (żonie Mikołaja z Wierzbni), która w 1491 r. sprzedała swoją część Daćbogowi Podoskiemu h. Junosza, kuchmistrzowi książęcemu, staroście łomżyńskiemu, warszawskiemu, liwskiemu, kamińskiemu. Synowie Daćboga Podoskiego:

     - Marek i Łukasz zostali kanonikami płockimi i poznańskimi,

     - Mateusz został podczaszym króla Zygmunta I,

     - Jan został sędzią ziemskim ciechanowskim.

Daćbóg (niektórzy heraldycy podają imię Jan) Podoski był zapewne synem kasztelana wyszogrodzkiego Dziersława Podoskiego z Podosia w północnym Mazowszu (obec. gm. Miastkowo pow. łomżyński). Dziersław notowany w aktach łomżyńskich 1421-1426 jako dziedzic Podosia, w latach 1436-1438 był chorążym zakroczymskim, w latach 1440-1462 kasztelanem wyszogrodzkim. Część majątku oddał swoim sługom, a część Niedżwiadnej trzymali po nim:

       Iłowscy, Troszyńscy, Grądzcy, Szczukowie, Brzostowscy, Gołębiowscy, Rakowscy i Truszkowscy.

 

Grajewo

 

Grajewo, pierwotnie Grajwo (po jaćwiesku creva - starorzecze) przed 1426 r. było wsią książęcą. W dniu 26.08.1426 r. wójtem został Bogusz, dotychczasowy wójt Lachowstoku. W latach 1434 – 1472 właścicielem wsi Grajwy był Włościbor z Osieka, po czym w dniu 23.11.1472 r. książę Kazimierz III osadził na 60 włókach  przy jeziorze Grajwy, gdzie wiodła prastara droga handlowa z Mazowsza na Litwę swego krajczego nadwornego, starostę biskupich dóbr pułtuskich, Jana z Białowieży k/Pułtuska. Ten zamienił jeszcze z Raciborem z Golejewa, kanclerzem książęcym 15 włók kupionych 2.12.1472 r. od Mikołaja z Trębek, na 15 włók Racibora przylegające do jego gruntów, stwarzając kompleks wsi Grajwy, Konopki i Mirucie.

W dniu 8.02.1478 r. Jan z Białowieży k/Pułtuska krajczy księcia Kazimierza III, od 1475 r. biskupa płockiego fundował w Grajwach kościół z uposażeniem plebana 3 włók ziemi ornej i 4 morgów łąk. Biskup płocki książę Kazimierz III  w dniu 14.07.1479 r. erygował w Grajewie parafię Trójcy Przenajświętszej wydzieloną z parafii wąsoskiej. Do nowej parafii włączono 14 wsi:

 

Grajwy, Cyprki Rożyńsko, Danówko Góra Łęk, Flesze Rożyńsko, Kacprowo, Konopczyno Rożyńsko, Koty Rybno, Kurejwa, Łękowo, Popowo, Sobkowo, Boczki Świdrowo, Wojewodzin, Wólka Brzozowa.

​

W 1483 r. na 4 morgach ziemi ornej i 4 morgach łąk osadził młynarza Macieja, który zbudował w Grajwie dwa młyny: jeden przy dworze Jana i drugi na rzece Przekopnej. Jan z Białowieży nazywający się od 1483 r. Grajewskim h. Gozdawa, ożeniony z Anną dali początek najzamożniejszej rodzinie w ziemi wiskiej. W 1485 r. Jan Grajewski nabył także dobra po stronie krzyżackiej, leżące na zachód od jeziora rajgrodzkiego: Kopijki (60 łanów) i Wiśniewo. Grajewscy byli również w II – ej połowie XVI w. właścicielami wsi Bajtkowo leżącej w połowie drogi pomiędzy Ełkiem i Drygałami. W 1568 r. książę Albrecht nadał prawnukom Jana wieś Zawady (20 włók) leżącą w sąsiedztwie poprzednich wsi. M/in. właścicielem tej wsi był Krzysztof Grajewski. 10 lat później naliczono w Prusach trzech prawnuków założyciela Grajewa posiadających również imię Jan. Grajewscy rozeszli się po ziemi pruskiej. Pod Giżyckiem przed 1507 r. powstała na 30 wł. leżących nad jez. Niegocin wieś Grajwo (Grajewo), w której przed 1634 r. wójtem był Grajewski. Pod koniec XVIII w. na włókach wydzielonych z gruntów miejskich Giżycka powstał majątek Gajewo. Grajewscy piastowali w Giżycku urząd burmistrza: w latach 1648 – 1660 Fabian Grajewski i w latach 1744 - 1756 Fryderyk Grajewski. Wnuk Fabiana Grajewskiego Andrzej Wedeke po spaleniu Giżycka (10.02.1657 r.) w wojnie polsko szwedzkiej został wcielony na krótko do oddziałów gen. von Waldeck’a  jako kapelan polowy, a następnie został pastorem w Giżycku (do 1693 r.). Przełożył ponad 60 polskich pieśni religijnych na język niemiecki, ukazując w tym zakresie skarby kultury polskiej ludności niemieckojęzycznej.

Wsie Bajtkowo, Wiśniewo, Kopijki i Zawady należące do Grajewskich pod koniec XVI w. znalazły się w posiadaniu Andrzeja Rogali, bogatego mieszczanina wąsoskiego, głównego fundatora klasztoru karmelitów trzewiczkowych w Wąsoszu.

Po śmierci założyciela Grajwa (zm. 1488 – 1494) dobra grajewskie dziedziczył jego syn Jan Grajewski. W 1494 r. dodał on do uposażenia kościoła parafialnego w Grajwie 1 włókę ziemi w zamian za odprawianie Mszy św. w intencji jego rodziców, jako fundatorów kościoła. Pozostawił trzech synów:

​

Stanisława, Hieronima i Bartłomieja.

 

Stanisław, starosta kowieński został w późniejszym okresie marszałkiem Radziwiłłów.

Król Zygmunt Stary w dniu 12.07.1540 r. nadał wsi Grajwy prawa miejskie.  Grajewscy stali się właścicielami pierwszego prywatnego miasta w tej części Mazowsza i najzamożniejszą rodziną szlachecką. W 1604 r. posiadali w Grajewie murowaną rezydencję zw. kamienicą, która zapewne była dworem obronnym.

W drugiej połowie XVI w. dziedzicem Grajewa był Piotr Grajewski. Miał dwóch braci, Stanisława i Krzysztofa:

Stanisław - dworzanin króla Zygmunta Augusta 1565-1572, starosta wiski (1616 r.). W 1616 r. został komisarzem od rozstrzygania sporów granicznych z Prusami Książęcymi.

Krzysztof - handlował zbożem,

Piotr dziedzic Grajewa (wzm. 1577 r.), dworzanin królewski, starosta goniądzki (wzm. 1572), podkomorzy zakroczymski, od 1572 r. starosta wiski po zmarłym staroście wiskim Jakubie Drozdowskim, kasztelan zakroczymski (wzm. 1576). W 1582 r. został napadnięty i zamordowany w Wąsoszu przez Andrzeja Iłowskiego niepogodzonego z utratą wsi Żebry, którą król przekazał Piotrowi Grajewskiemu, juniorowi. W małżeństwie z pisarzówną ziemską krakowską Jadwigą Taszycką Piotr Grajewski pozostawił synów:

​

- Andrzeja - dziedzic na Grabowie, z żoną Heleną z Zbierzchowskich pozostawili syna Jana,

- Stanisława - starosta wizki 1616 r., pozostawił potomstwo (wzm. 1635):

Jana, Aleksandra, Stanisława, Izabellę,

- Mikołaja - pułkownik wojsk koronnych,

- Piotra - dworzanin królewski, dowódca piechoty królewskiej, rotmistrz królewski, podsędek bielski 1612 r. W 1570 r. otrzymał od króla wieś Żebry, odebraną Andrzejowi Iłowskiemu. Zmarł w 1619 r. Z żony Katarzyny z Górnickich, córki pisarza kancelarii koronnej, sekretarza królewskiego, starosty tykocińskiego Łukasza Górnickiego i Barbary z Broniewskich, prawdopodobnie pozostawił potomstwo.

 

W rodzie Grajewskich z Grajewa był też poeta łaciński Hieronim zmarły w 1618 r. Inny z Grajewskich, Jan w 1579 r. był chorążym wiskim. Z kolei Aleksander Grajewski ofiarował obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem dla budowanego w początkach XVII w. kościoła karmelitów trzewiczkowych w Wąsoszu. Obraz zasłynął licznymi cudami i uzdrowieniami.

Liczne działy majątku na wielu spadkobierców nie sprzyjały rozwojowi miasta, pomimo korzystnego położenia przy szlaku handlowym lądowym i wodnym (rzeka Ełk). Grajewo jako wieś występuje jeszcze w 1573 r. W XVII w. podkomorzy wiski (1650) Jakub Grajewski, syn podkomorzego wiskiego (1632) Jakuba i Aleksandry z Kurzenieckich, wnuk Stanisława, podkomorzy wiski (wzm. 1678), ożeniony z Justyną z Opackich córką Zygmunta Opackiego i Barbary z Pieczewskich, podkomorzego warszawskiego, starosty latowickiego, ryczywolskiego, mławskiego, wielkorządcy krakowskiego i wreszcie wojewody derpskiego, poprzez wykup gruntów, dokonuje scalenia majątku Grajewa. Przed 1663 r. nabył Wierzbowo, które związane zostanie z Grajewem do początków XIX w., kiedy to przeszło do Łempickich. W 1676 r. nabył jeszcze majątek Bęćkowo, który pozostał w posiadaniu rodziny do 1736 r. Był posłem na sejm w 1678 r. i 1685 r., sędzią w Trybunale Koronnym. Jego syn, również Jakub był 7 razy posłem na sejm.

Miasto Grajewo w czasie wojen szwedzkich zostaje zupełnie zniszczone i nawet nadanie prawa odbywania dodatkowego targu w 1695 r. przez król Jana III Sobieskiego nie spowoduje jego większego rozwoju. Pozostanie wsią targową liczącą na przeł. XVIII/XIX w. 218 mieszkańców.

 W 1692 r. Grajewo przeszło w posiadanie Wilczewskich h. Trzy Radła. Wilczewscy na Grajewie byli potomkami Jana Ludka (przezwisko) Wilczewskiego z Wilczewa k/Sztumu na Pomorzu Gdańskim, którego sześciu synów rozeszło się po Prusach, Litwie, Podlasiu i Mazowszu. Prawnuk Jana, Stanisław Wilczewski, podstarości bielski, jako poseł z sejmu 1690 r. został powołany komisarzem d/s rozstrzygnięcia skarg elektora brandenburskiego. Syn tegoż Stanisława, Stanisław Kazimierz, chorąży wiski, poseł na sejm w 1724 r. związał się po 1692 r. z Grajewem poprzez małżeństwo ze spadkobierczynią Grajewa, Anną Grajewską, córką podkomorzego wiskiego Jakuba Grajewskiego i Justyny z Opackich. Ich syn Antoni, ożeniony również z Grajewską został podstolim bielskim. Stanisław Kazimierz Wilczewski po owdowieniu ożenił się po raz drugi z Zofią Anną Jaruzelską (+1771) córką Władysława Jaruzelskiego z Jaruzel w ziemi Drohickiej, chorążego ziemi bielskiej.

 

1 Jan "Ludek" Wilczewski & Justyna

1.1 Jan Wilczewski & Dorota Stoll

1.1.1 Stanisław Wilczewski & Szumowska                        1.1.2 Adam Wilczewski & Anna Rywocka

1.1.1.1 Zygmunt Wilczewski & Ołtarzewska                     1.1.2.1 Stanisław Wilczewski & Marianna Hozjusz

1.1.1.1.1 Józef Wilczewski & Jawosz                                 1.1.2.1.1 Stanisław Wilczewski & Anna Grajewska

1.1.1.1.1.1 Antoni Rostkowski & Wiktoria Wilczewska                                                        & Zofia Jaruzelska

​

Stanisław Kazimierz Wilczewski i Zofia Anna z Jaruzelskich pozostawili potomstwo:

Franciszek Ksawery - mąż Gertrudy Willert, podkomorzy wiski,

Teresa Wiktoria - żona Stanisława Kruzera, łowczego inflandzkiego,

Elżbieta Marianna - ?

Wacław Andrzej - mąż Franciszki z Kaplińskich i powtórnie Antoniny z Garczyńskich, stolnik wiski.

Józef Ludwik - mąż Marianny z Niwińskich, chorąży wiski, pułkownik,

w 1778 r. kasztelan podlaski,

Jan Józef - mąż Anny Narzymskiej, generał adiutant królewski,

Katarzyna - żona Bąkowskiego, chorążego malborskiego,

Anna Barbara - żona starosty rajgrodzkiego Franciszka Piotrowicza i powtórnie podkomorzego kowieńskiego Dominika Medeksza,

 

 Franciszek Ksawery Wilczewski (1718-1794) podkomorzy Wiski, był ostatnim starostą wiskim. Córka Franciszka, Ludwika (1765-1825) w 1790 r. poślubiła w Szczuczynie Ignacego Kisielnickiego syna łowczego wiskiego Józefa Kisielnickiego. Franciszek Wilczewski i jego żona Gertruda z Willertów zmarli w Szczuczynie. 

 

Teresa Wiktoria Wilczewska (1719-1770) w 1744 r. poślubiła w Białej Podlaskiej łowczego inflandzkiego Stanisława Kruzera, ur. z ojca Ludwika i matki z Suchodolskich. Ludwik był synem Eneasza Kruzera ur. w Niderlandach, żołnierza generała-adiutanta walczącego przeciwko Turkom i Kozakom. Joachym Kruzer s. Stanisława i Teresy z Wilczewskich, generał adiutant króla Stanisława Augusta i deputat na Trybunał Koronny 1790 r., po wygaśnięciu starszej linii rodu Croiser, hrabiów belgijskich, otrzymał majorat (dawna zasada dziedziczenia) i ten zamienił z księciem Adamem Ponińskim (1732-1798) h. Łodzia, podskarbim wielkim koronnym, na dobra Karpowce w pow. płoskirowskim na Podolu. Wnuk jego hrabia Karol Adam Jan (1814-1889) Kruzer, s. Prymusa i Zofii z Raciborskich, bezżenny, przekazał około 100 tys. złotych na budowę teatru krakowskiego, co stanowiło prawie siódmą część funduszu zużytego na budowę teatru. Ofiarodawcę uczczono umieszczeniem w teatrze jego popiersia i tablicy pamiątkowej. Karol Kruzer pisał również wiersze i przekładał dzieła m.in. George Byrona i Waltera Scotta.

 

Wacław Wilczewski (1723-1799) w pierwszym związku z Franciszką z Kaplińskich pozostawił co najmniej 4-ro dzieci, natomiast w 2-gim związku z Antoniną z Garczyńskich co najmniej 10-ro dzieci, z których, Jerzy Wilczewski (1757-1819) był szambelanem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a prywatnie zięciem Marcello Bacciarellego nadwornego malarza króla Stanisława. Brat Jerzego, Kajetan Wilczewski (1767 – 1847) był marszałkiem powiatu biebrzańskiego i wieloletnim sędzią Pokoju. Jerzy i Kajetan byli masonami. Jerzy należał do założycieli Zakonu Wolnomularskiego „Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego” pozostając od 1810 r. prezesem Najwyższej Kapituły, której zadaniem było strzeżenie czystości masońskiej dogmatyki. W 1818 r. był członkiem honorowym z 7 stopniem wtajemniczenia (skala 1-7), posiadając w łoży urząd członka Najwyższej Kapituły, Mistrza Katedry w Loży Warszawskiej, reprezentanta tej loży do Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego, członka czynnego Loży „Świątyni Izys”, członka honorowego wielu lóż prowincjonalnych. Brat Jerzego, Kajetan Wilczewski radca b. departamentu łomżyńskiego w 1818 r. był członkiem czynnym z 3 stopniem wtajemniczenia (skala 1-7) powstałej w Łomży w 1811 r. Łomżyńskiej Loży Masońskiej „Wschodzące Słońce” wchodzącej od 1815 r. w skład Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego z siedzibą w Warszawie.

 

Wiktoria Wilczewska c. Józefa (druga linia Wilczewskich), poślubiła w 1723 r. w Grajewie podczaszego łomżyńskiego Antoniego Jana Rostkowskiego h. Dąbrowa (? -1802). W 1730 r. w Grajewie urodził się Szymon Juda Łukasz Rostkowski s. Antoniego (podczaszy wiski) i Wiktorii. Antoni i Jakub Rostkowscy h. Dąbrowa w latach 1736-1775 byli właścicielami majątku Jedwabne. W XVIII w. Stanisław i Antoni Rostkowski starosta wiski, późniejszy generał posiadali dobra Wilamowo, oraz dobra wokół Rajgrodu. Po owdowieniu gen. wojsk koronnych Antoni Rostkowski zawarł w 1758 r. w Bargłowie związek małżeński z Anną Karwowską (1710-1811) c. Felicjana Świderskiego i Ewy ze Staniszewskich, wdową po stolniku wiskim, podczaszym wiskim, wojskim bielskim Andrzeju Karwowskim (1710-1757), dziedzicu dóbr Tajenko, s. Kazimierza i Reginy z Sopoćków. Anny Rostkowska ze Świderskich pod koniec XVIII w. miała ogromne wpływy na życie ziemi rajgrodzkiej.

Aż pięciu Wilczewskich związanych z Grajewem było 9 razy posłami na sejm.

Na cmentarzu parafialnym w Grajewie znajduje się klasycystyczna kaplica grobowa rodziny Wilczewskich zbudowana w 1839 r. przez Kajetana Wilczewskiego (1767-1847) dla zmarłej żony Anny (? -1838), c. Franciszka Wilczewskiego i Gertrudy z Willertów.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kajetan i Anna Wilczewscy zmarli bezpotomnie przekazując swój majątek dzieciom brata Ksawerego Wilczewskiego. Wewnątrz kaplicy znajdują się dwa epitafia poświęcone Aleksandrowi Wilczewskiemu (1810-1853) i jego żonie  Rozalii z Bońkowskich (1817-1843).

 

Aleksander Nikodem Antoni Wilczewski, sędzia pokoju okręgu biebrzańskiego, syn Ksawerego i Marianny z Gołembiewskich, dziedzic dóbr i m. Grajewa, zmarł 24.02.1853 r. w wieku 43 lat.

Aleksander Wilczewski był trzy razy żonaty:

 

1839 Rajgród  - Rozalia Bońkowska c. Feliks i Teofily z Cybulskich,

1847 Rajgród  - Marianna Wanda Bońkowska c. Feliks i Teofily z Cybulskich,

1850 Przytuły - Henryka Łaska c. Maksymiliana i Amelii z Rakowskich,

 

 Aleksander Wilczewski pozostawił dwie nieletnie córki z pierwszego małżeństwa, z których Anna Florentyna Marianna (1842-1896) wniosła Grajewo w posagu w 1864 r. (ślub w Dreżnie) Janowi Stanisławowi Woyczyńskiemu (1831-1905) s. Jana i Józefy z Kisielnickich, właścicieli majątku w Ławsku. Jan był organizatorem Powstania Styczniowego (1863 r.) w guberni łomżyńskiej. Za udział w powstaniu stracił majątek w Ławsku. Spoczywa z żoną Anną w kaplicy grobowej rodu Wilczewskich na cmentarzu parafialnym w Grajewie. W ich małżeństwie urodziło się co najmniej dwoje dzieci: Rozalia (1868- ?) i Kazimierz (1870-1949), z których Kazimierz w 1903 r. poślubił Julię z Jakowiczów (1886-1970).

Po wybudowaniu w latach 1828-1829 przebiegającego przez Grajewo traktu petersburskiego nastąpiło ożywienie gospodarcze miasta. Po upadku Powstania Styczniowego Grajewo utraciło w 1870 r. prawa miejskie. Z oddaniem do użytku kolei żelaznej (odcinek Ełk-Grajewo w 1871 r., odcinek Grajewo-Białystok w 1873 r.) łączącej najkrótszą trasą pruski port nad Morzem Bałtyckim – Królewiec z rosyjskim portem nad Morzem Czarnym Odessą, w Grajewie powstanie duża stacja przeładunkowa, co miało korzystny wpływ na rozwój Grajewa. Powstało kilka większych zakładów przemysłowych. Z dniem 1.03.1918 r. administrację powiatową przeniesiono ze Szczuczyna do Grajewa, zachowując tradycyjną nazwę powiatu szczuczyński. Grajewo powtórnie otrzymało prawa miejskie w dniu 4.02.1919 r.