FORTYFIKACJE SOWIECKIE

w rejonie Wąsosza

Rzesza Niemiecka i Związek Sowiecki podpisując w 1939 r. dwa tajne dokumenty:

- protokół „Ribbentrop – Mołotow” (23 VIII 1939 r.) i

- umowę z o przyjaźni i granicach (28 IX 1939 r.),

dokonali podziału Polski na dwie strefy okupacyjne. Sowieci wzdłuż nowej granicy z Niemcami biegnącej po aneksji Litwy (3. 08.1940) od Kłajpedy nad Morzem Bałtyckim po źródło Sanu w Karpatach, budowali w latach 1940 -1941 system fortyfikacji oparty o tzw. Rejony Umocnione. Główna pozycja obrony RU składała się z kilku węzłów obrony, na które składało się kilka punktów oporu. Zespół schronów zbudowanych przez Sowietów przed 1941 r. w rejonie Wąsosza wchodził w skład Osowieckiego RU. Tworzył linię umocnień (około 30 km) przechodzącą równoleżnikowo od twierdzy Osowiec do granicy z Niemcami (okolice wsi Milewo-Gałązki). Przy szerokości Osowieckiego RU wynoszącej 90 km stanowi to około 30%. Dla ułatwienia opisu, fortyfikacje w rejonie Wąsosza nazwijmy umownie „odcinkiem obrony Wąsosz”.

Rejon Umocniony

Podstawowym zadaniem RU było powstrzymanie nieoczekiwanego ataku npla na czas potrzebny do przygotowania kontruderzenia. Badacze nadali owym sowieckim umocnieniom nazwę „Linii Mołotowa”.

Linia Mołotowa składała się z 13 – tu Rejonów Umocnionych, które znalazły się na obszarze 3 - ch Specjalnych Okręgów Wojskowych SOW:

- Nadbałtyckiego (Północnego),

- Białoruskiego (Zachodniego),

- Kijowskiego (Południowego).

Rejony Umocnione: Grodzieński, Osowiecki, Zambrowski i Brzeski leżące na łuku wyznaczonym wokół linii Grodno – Łomża – Brześć weszły w skład Białoruskiego SOW, przy czym RU Grodzieński i Brzeski stanowiły skrzydła, a RU Osowiecki i Zambrowski czoło tego łuku. W ostatecznych założeniach operacyjnych w Rejonach Umocnionych Grodzieńskim, Osowieckim i Zambrowskim postanowiono zbudować silnie ufortyfikowaną linię umocnień, zdolną powstrzymać uderzenie wojsk niemieckich, natomiast z RU Brzeskiego zakładano wyprowadzenia ataku na Warszawę, co nie wymagało budowy tak silnych fortyfikacji obronnych. Typowy skład RU:

Węzły obrony zajmowały zwykle obszar o szer. 6 – 12 km i głębokości 3 – 6 km.

Wysunięty pas przesłaniania

- znajdował się w odległości od kilku do kilkunastu km przed główną pozycją obrony RU. Składał się zazwyczaj z umocnień polowych, rowów przeciwczołgowych, strzeleckich, zasieków, oraz zapór. W planach sowieckich budowniczych wysunięty pas przesłaniania w Osowieckim RU miał stworzyć ciągłą linię fortyfikacji na przedpolu głównej pozycji obrony.

Główna pozycja obrony RU

- składała się z kilku batalionowych węzłów obrony, na które składało się kilka stałych kompanijnych punktów oporu (2 – 5) połączonych wspólnym systemem ognia i zapór, zapewniającym wspólną obronę okrężną. Stały punkt oporu składał się z powiązanych taktycznie punktów obrony (średnio 15 – 16 schronów), w tym

-- 2 – 3 półkaponiery artyleryjskie (wyposażone w stanowiska Ł – 17),

-- 5 – 6 obiektów obrony przeciwpancernej (wyposażone w stanowiska DOT – 4)

-- kilka niewielkich jednoizbowych schronów do prowadzenia ognia czołowego (wyposażone w stanowiska ckm

NPS-3). Cel - wypełnienie martwych pól większych punktów obrony, bądź zdublowanie kierunków ognia.

-- w każdym punkcie oporu przewidywano dodatkowo stanowisko dowodzenia, magazyn amunicyjny oraz od kilku do kilkunastu obiektów polowych.

Stały punkt oporu mógł występować samodzielnie, nie wchodząc w skład węzła obrony, jeżeli był pomyślany dla zamknięcia skrzydła lub zabezpieczenia szczególnie ważnego odcinka obrony.

Pas tyłowy

- (tylnia linia obrony) miały tworzyć przede wszystkim umocnienia polowe.

Pomiędzy sąsiadującymi ze sobą wyjątkowo ważnymi taktycznie schronamy (max 2 – 3) budowano sposobem wykopowym podziemne chodniki komunikacyjne zw. poternami. Ze względu na koszt było to zjawisko rzadkie. W wąsoskim systemie umocnień wykonano kilka takich przejść łącząc po 2 ÷ 3 obiekty.

W/g teoretycznego schematu w sowieckich RU główna pozycja obrony docelowo miała się składać z dwóch pasów obrony połączonych pozycjami ryglowymi. Budowę II pasa głównej pozycji obrony Sowieci planowali w dalszej fazie rozbudowy do 1945 r.

Przykłady struktury przestrzennej budowanych węzłów obrony ( O - punkty oporu):

W pierwszej kolejności planowano osłonić najważniejsze kierunki operacyjne poprzez zbudowanie szkieletu Rejonów Umocnionych.

Sowieckie plany obronne od początku 1941 r. przewidywały wspieranie działań bojowych węzłów obrony działaniami wojsk polowych (dywizji strzeleckich). Ponadto zamierzano zbudować dla dywizji strzeleckich pozycje polowe w lukach pomiędzy węzłami obrony w postaci m.in. drewniano ziemnych stanowisk dla armat p.panc. i broni maszynowej, oraz kamienno betonowych 1 – izbowych obiektów dla broni maszynowej. Tego typu obiekty ze względu na brak zbrojenia miały stosunkowo grube ściany i stropy.

Na czele RU stał komendant w stopniu generała. Funkcję dowódców pełnili oficerowie

batalionów obsadzających węzły obrony - major lub kapitan,
kompanii obsadzających punkty oporu - lejtnant (podporucznik),
plutonów artyleryjskich, obrony ppanc., karabinów maszynowych – mł. lejtnant (najniższy stopień oficerski z 1 – ną gwiazdką - brak odpowiednika).

Planowana do końca 1941 r. rozbudowa i obsada I - go pasa głównej pozycji obrony Rejonów Umocnionych Zachodniego SOW:

1) – Łubiane, Kolno, Żebry. 2) – Wąsosz, Sokoły, Mały Płock. 3) – Sośnia, Rydzewo.

sbkm – samodzielny batalion karabinów maszynowych.

skkm – samodzielna kompania karabinów maszynowych

sba – samodzielna bateria (odpowiednik kompanii) artylerii

sda – samodzielny dywizjon (kilka baterii) artylerii

sks – samodzielna kompania saperów

skł – samodzielna kompania łączności

Dla Zachodniego SOW zamierzano początkowo sformować 103 kompanie karabinów maszynowych zgrupowane w samodzielnych batalionach karabinów maszynowych, oraz 4 kompanie karabinów maszynowych działające samodzielnie. Wymagało to zbudowania 107 stałych punktów oporu. Przy zakładanej liczbie 15 ÷ 16 (średnio 15,5) punktów obrony na jeden stały punkt oporu mogło być zaplanowane na lata 1940 – 1941 wybudowanie ~ 1658 obiektów. Dane zaczerpnięte ze stron internetowych białoruskich mówią o większej liczbie zaplanowanych schronów:

Punkty obrony (schrony)

Podział schronów-

- zależnie od budowy obiektu i rodzaju uzbrojenia, zbudowanych na odcinku obrony Wąsosz:

Uzbrojenie schronów:

* strzelnice obrony przelotni (1 lub 2 stanowiska), oraz w niektórych schronach strzelnica w tylnej ścianie schronu do obrony bezpośredniej zapola obiektu. Na wyposażeniu schronów były jeszcze rkm kaliber 7.62 mm wzór 1927 DP przewidziane jako uzbrojenie wypadowe do użycia na zewnątrz schronów. Skuteczność rażenia ludzi do 800 m.

W pancerzach stanowisk strzelniczych schronów montowano celowniki lunetowe zapewniające 2,5 - krotne powiększenie pola widzenia.

Budowa schronów:

a) schrony dwukondygnacyjne:

- kondygnacja górna zawierała zwykle przelotnię kolankową z wew. strzelnicami obrony wejścia, izby bojowe, izbę obserwatora i dwie izby obrony wejścia. W tylnej ścianie przelotni kolankowej dużych schronów była szczelina detonacyjna dla odprowadzenia fali uderzeniowej wywoływanej eksplozją pocisków w przelotni. Zabezpieczało to pancerne drzwi wejściowe do schronu (grubości ok. 30 cm) przed uszkodzeniem. W schronach wyposażonych w kopuły pancerne znajdowało się też pomieszczenie szybowe, a w większych schronach stosowano także izby pogotowia. Z przelotni doprowadzano rurami poprzez odpowiednio zabezpieczony otwór o wymiarach 70 x 80 x 30 cm powietrze do urządzeń filtrowentylacyjnych wewnątrz schronu. W stropie schronu wykonywano kwadratowy otwór o boku 50 cm, w który wbetonowywano rurę osłonową na peryskop. W peryskopy wyposażano nawet niektóre schrony jednoizbowe. W dużych schronach wykonywano dwa otwory dla dwóch niezależnych peryskopów. Połączenie z dolną kondygnacją zapewniał szyb komunikacyjny (90 x 90 cm) zamykany pokrywą gazoszczelną i umieszczony zwykle w jednej z izb obrony wejścia.

- kondygnacja dolna. W ścianie pomieszczenia połączonego z górną kondygnacją przewidziano otwór do szybu wyprowadzonego na powierzchnię ziemi przed wejściem do przelotni (wyjście awaryjne). Natomiast w podłodze tego pomieszczenia przewidziano otwór do podziemnego chodnika (poterny) prowadzącego do pobliskiego schronu. W ten sposób łączono 2 – 3 schrony w dużych punktach oporu ważne pod względem taktycznym. Obiektów łączonych poternami zbudowano w kilku punktach oporu Osowieckiego RU. Dolna kondygnacja zawierała izby mieszkalne załogi, maszynownię, baterie filtrów, toaletę, izbę radiotelefonisty, magazyn amunicji.

- Pod dolną kondygnacją znajdowała się studnia (rurowa lub kręgowa), lub zbiorniki wody pitnej, szambo, oraz zbiorniki na wystrzelone łuski (w przypadku, gdy schron nie posiadał rowu diamentowego). W większych schronach łuski odprowadzano do rowu diamentowego, lub zbiornika umieszczonego na zewnątrz schronu.

Do ogrzewania schronów wykorzystywano nagrzewnice połączone z systemem filtrowentylacyjnym, piecyki elektryczne, piecyki węglowo - drzewne, z których dym odprowadzano na zewnątrz otworem w ścianie tylnej lub bocznej.

b) schrony jednokondygnacyjne

W schronach jednokondygnacyjnych obrony artyleryjskiej, przeciwpancernej i maszynowej, brak dolnych kondygnacji rekompesowano powiększonymi rozmiarami schronu, w celu wygospodarowania pomieszczeń dla podstawowego wyposażenia technicznego. Komfort załóg był ograniczony.

c) niewielkie schrony dp prowadzenia ognia czołowego

Do prowadzenia ognia czołowego budowano również niewielkie jednoizbowe schrony ze stanowiskami dla ckm i wejściem do schronu zabezpieczonym otwartą przelotnią prostą. Boczne wejścia do przelotni (dwa) schronu zamykano kratami przeciwszturmowymi, a wejście do schronu uszczelnionymi gumą lub filcem pancernymi drzwiami stalowymi. Wadą tego typu schronów była łatwość w zlokalizowaniu i zniszczeniu przez npla na równym terenie.

Podobne schrony dla ckm, ale bez przelotni budowano z dolną kondygnacją z której było wejście do paterny, prowadzące zazwyczaj do położonych w pobliżu większych schronów bojowych. Wyjątkowo spotyka się tego typu schrony ze stanowiskiem do prowadzenia ognia czołowego dla 1 ckm.

Grubość żelbetonu poszczególnych schronów była zróżnicowana w zależności od przewidywanego kąta upadku pocisku, a co za tym idzie od położenia schronu w głębokości obrony. Grubości te wynosiły 110 ¸ 175 cm dla stropów i 120÷200 cm dla ścian czołowych. Schrony budowane na czole punktu oporu miały zwiększoną klasę odporności (grubsze ściany i stropy).

Słabością konstrukcyjną sowieckich schronów kilkukondygnacyjnych były cienkie ściany wewnętrzne i stropy międzykondygnacyjne, co przy eksplozji wewnątrz schronu powodowało duże spustoszenie często uniemożliwiając dalszą obronę.

Wyposażenie schronów

W większości większych schronów przeznaczonych do dłuższego przebywania w nich ludzi przewidziano urządzenia łączności i energetyczne, urządzenia filtrowentylacyjne i wodno - kanalizacyjne, oraz ogrzewanie. Do zainstalowania w schronie przewidziano polówki, które miały zapewnić stałą łączność dowódcy z obsługą schronu, z sąsiednimi schronami i stanowiskiem dowodzenia punktu oporu. W chwili wybuchu wojny tylko nielicznych dowódców węzłów, oraz punktów oporu wyposażono w krótkofalówki. Dodatkowo wewnątrz schronu porozumiewano się rurami głosowymi (d = 25 mm i d = 42 mm) elektroakustyką i poprzez żołnierzy. Wszystkie duże schrony bojowe posiadały siłownię, akumulatornią, agregaty prądotwórcze 220/380 V i przetwornice 220/36 V. Zbiorniki paliwa znajdujące się pod wejściem do schronu zapewniały nieprzerwaną 60 – godzinną pracę urządzeń elektrycznych. W schronach jednoizbowych montowano małe prądnice lub akumulatory 36 V.

Załoga schronu

Załogę schronu stanowił pluton. Składał się z 2 do 5 drużyn, które zależnie od potrzeb składały się od 3 do 15 żołnierzy. W artylerii odpowiednikiem plutonu jest działon obsługujący np.; działo.

Na czele załogi każdego schronu stał komendant schronu (oficer), który w większych schronach miał zastępcę ds. politycznych (podoficera). W załodze większych schronów był jeszcze etat obserwatora (podoficer). W każdym schronie przewidywano etaty: instruktora sanitarno – chemicznego (1 podoficer), telefonisty (1 szer.), radiotelegrafisty (1 szer.), motorzysty – elektryka (2 szer.), obsługi systemu wentylacji (2 szer.), obsługi systemu chłodzenia (1 – 2 szer.). Do obsługi uzbrojenia przewidywano etaty (patrz tabelka):

Od 2 do 5 plutonów tworzy kompanię (w artylerii baterię), przewidzianą np.: do obsady stałego punktu oporu. Kompania wchodzi w skład batalionu (3 – 4 kompanie), przewidzianego np.: do obsady węzła obrony. Samodzielne bataliony karabinów maszynowych przewidziane do obsadzenia 3 - kompanijnego batalionowego węzła obrony miały liczyć docelowo około 750 żołnierzy, w tym do 20 % kadry dowódczej. Do wybuchu wojny z Niemcami, Sowieci sformowali zaledwie 50 % wymaganego stanu liczebnego i ilościowego samodzielnych batalionów karabinów maszynowych.

Osowiecki RU

W I pasie obrony Osowieckiego RU do końca 1941 r. planowano zlokalizować 25 punktów oporu zgrupowanych w 8 węzłach obrony. Planowaną strukturę rozmieszczenia załóg przedstawia poniższa tabela:

sbkm – samodzielny batalion karabinów maszynowych (w nawiasie-liczba kompanii)

sba – samodzielna bateria artylerii

sks – samodzielna kompania saperów

p.o. – punkt oporu.

druk pogrubiony – węzły obrony

Dowództwo Osowieckiego RU, 3 oddział sztabu i 239 samodzielną kompanię łączności planowano umieścić w miejscowości Jedwabne.

Osowiecki RU graniczył na wschodzie z Grodzieńskim RU którego węzły obrony (w.o.) Nowa Wieś, Grodzisk i Moniuszki zlokalizowano wzdłuż południowego brzegu niegranicznej rzeki Biebrzy. W ten sposób odcinek granicy od Augustowa do Szczuczyna nie został bezpośrednio objęty umocnieniami Linii Mołotowa, pozostawiając w razie konfliktu zbrojnego otwarty pas terenu (od granicy do Biebrzy) o szerokości ~ 30 km. Należało przypuszczać, że uderzenie wojsk niemieckich z rejonu Ełku w Prusach Wschodnich nadejdzie od strony nie ufortyfikowanej granicy i skupi się na odcinku obrony Wąsosz przecinającym strategiczne drogi transportowe i marszowe.

W linii umocnień 66 Osowieckiego RU znalazła się wybudowana po 1882 r. twierdza Osowiec, która wraz fortyfikacjami stałymi odcinka „Osowiec” (18 schronów bojowych w rejonie Goniądz i 6 schronów bojowych w rejonie Wólki Piasecznej) stanowiła przedwojenną polską pozycję obronną SGO Narew. Twierdza jako ufortyfikowany rejon przystosowany do obrony okrężnej, mający stałą załogę (garnizon) i wyposażony w uzbrojenie oraz zapasy bojowe, od połowy XIX w. była budowana jako pierścieniowa, w której wokół twierdzy w promieniu 2 – 3 km budowano forty. Twierdza Osowiec składała się z 4 fortów. Opuszczoną 14 września 1939 r. przez oddziały polskie twierdzę Osowiec zajęli Niemcy by w dniu 26 września 1939 r. przekazać ją Sowietom. W latach 1939 - 1940 Rosjanie dokonali adaptacji obiektów fortecznych twierdzy do wymogów fortyfikacyjnych Rejonu Umocnionego.

W rejonie twierdzy Osowiec linia umocnień stałych przechodziła na zachodni brzeg Biebrzy, by przejść równoleżnikowo przez ziemię wąsoską (30 km) do granicy z Niemcami. W okolicy wsi Milewo (źródło granicznej rzeki Wincenty) sucha granica państwowa sowiecko - niemiecka przechodziła w koryto rzeki Wincenty i dalsza część umocnień stałych RU Osowiec została zaplanowana w pobliżu granicy państwowej biegnącej korytami rzek:

- Wincenty (Milewo – Kolno = 20 km)

- Pisy (Kolno – Nowogród = 20 km)

- Narwi (Nowogród – Rydzewo = 15 km)

Dodajmy, że również Niemcy, którzy podobnie jak Sowieci w latach 1940 – 1941 budowali wzdłuż granicy fortyfikacje graniczne zw. Pozycjami Granicznymi, zbudowali jedynie przy ujściu i przy źródle granicznej rzeki Wincenty stałe umocnienia graniczne, a mianowicie w Jeżach i Świdrach. Niemieckie Pozycje Graniczne opierały się na budowanych tuż przy granicy, silnie ufortyfikowanych, przystosowanych do obrony okrężnej punktach oporu, o skupionej lokalizacji schronów, z których część posiadała 6 – cio strzelnicowe kopuły pancerne, m.in. wspomniane wyżej punkty oporu Jeże i Świdry. Osowiecki Rejon Umocniony graniczył z Pozycją Graniczną Narew – Pisa (5 punktów oporu), a następnie z dwoma wspomnianymi wyżej punktami oporu Mazurskiej Pozycji Granicznej. Punkt oporu Świdry Niemcy zbudowali przy trasie Biała Piska – Szczuczyn zaledwie 2 km od granicy, w odległości ~ 5 km od sowieckich punktów oporu Niedżwiadna i Brzeżno.

Dwa węzły obrony Rydzewo i Żebry RU Osowieckiego zlokalizowane były po południowej stronie rzeki Narew, gdzie uzupełniały węzły obrony Miastkowo, Młynik i Śniadowo tworzące linię umocnień RU Zambrowskiego:

Linia umocnień RU Zambrowskiego rozpoczynała się w okolicy Nowogrodu, na przedwrześniowych fortyfikacjach polskich przystosowanych przez Sowietów do wymagań Rejonów Umocnionych i schronach wybudowanych przez Rosjan w ramach węzła obrony Mątwica. Nasycenie linii umocnień poprzez zazębienie się dwóch Rejonów Umocnionych miało uniemożliwić przeciwnikowi wykonanie uderzenia, głównie wojsk pancernych w kierunku wschodnim (Łomża, Białystok...) z rejony Ostrołęki.

Organizacja robót budowlanych

na przykładzie w. o. Wąsosz

Prace geodezyjno projektowe w rejonie odcinka obrony Wąsosz, Sowieci prowadzili w okresie jesień 1939 r. – zima 1940 r. Ze względu na ostrą i śnieżną zimę plany lokalizacji poszczególnych schronów dopracowano wiosną 1940 r. Zadbano, aby schrony dobrze wkomponować w teren lokalizując je głównie na stokach wzgórz. Schrony wznoszone na wzgórzach miały ułatwioną obserwację pola i jego ostrzał. Przy doborze wzgórza pod budowę schronu należało zapewniać:

- właściwą obserwację i obronę terenu - przeszkody terenowe jak wzgórza, zagajniki itp., nie mogły utrudniać dobrej widoczności i ostrzału sił npla pojawiających się w sektorze,

- możliwość wzajemnego wspieranie się ogniem załóg sąsiednich schronów

- wzmocnioną obronę wejść do schronów

Przy znacznych odległościach pomiędzy p.o. lub w.o. (np.:4 km) kiedy pofałdowanie terenu uniemożliwiało łączność ogniową, budowano w tej przestrzeni umocnienia polowe i bierne odcinki zapór np.: przeciwpiechotnych z drutu kolczastego, wspierając całość ogniem z półkaponier artyleryjskich budowanych po obu stronach luki.

Po zakończeniu lokalizacji, zanim przystąpiono do zasadniczych prac budowlanych, wiosną 1940 r. pogranicznicy uszczelnili granicę z Niemcami poprzez zabronowanie pasa ziemi i rozciągnięcie dwu pasów drutów kolczastych wzdłuż granicy. Pomiędzy strażnicami zwiększono liczbę patroli. W trzydziesto kilometrowej strefie przygranicznej rozbudowano sieć konfidentów, jednocześnie wzmacniając kontrolę ruchu ludności. Dodatkowo w czerwcu 1940 r. w pasie 800 m od granicy rozpoczęto wysiedlanie ludności i rozbiórkę części zabudowań.

W pierwszej kolejności rozpoczynano budowę najważniejszych punktów oporu pod względem taktycznym. W omawianym odcinku obrony Wąsosz zasadnicze prace budowlane rozpoczęto na przełomie kwietnia i maja 1940 r. i kontynuowano do wybuchu wojny z Niemcami (22 VI 1941 r.). Dla potrzeb budowy Rosjanie wybudowali w pobliżu planowanych miejsc lokalizacji p.o. wąskotorową linię kolejową od stacji kolejowej Podlasek, leżącej przy linii Białystok - Osowiec – Grajewo do granicy z Niemcami. W Podlasku znajdowały się radzieckie magazyny wojskowe. Linia wąskotorowa dowożąca materiały budowlane na place budów przechodziła w rejonie wsi Łojki - Brzozowo – Zalesie, dalej obok północnej strony drogi Zalesie – Wąsosz, by samą wieś Wąsosz ominąć północną stroną i przejść obok cmentarza grzebalnego w kierunku Konieck, Dołęg i Brzeżna. Przed Wąsoszem przy skrzyżowaniu z drogą Kędziorowo – Wąsosz zlokalizowano kolejową bazę rozładunkową i główny magazyn materiałów budowlanych dla budowanych w tym rejonie p.o. Rozpoczęto również prace przy budowie drugiej linii kolejowej z Grajewa przez Szczuczyn – Lachowo do Kolna. Planowana wąskotorówka przebiegając wzdłuż granicy miała m.in. zapewnić dowóz materiałów budowlanych na place budów planowanych 4 - ch p.o. węzła obrony Łubiane. Do wybuchu wojny ze względu na brak środków transportu, wykorzystywano możliwości transportowe linii wąskotorowej z Podlaska do Brzeżna.

Dowódca odcinka budowlanego (oficer wojsk inżynieryjnych) nadzorujący przebieg wszystkich robót batalionowego węzła obrony Wąsosz podlegał Zarządowi Robót RU Osowiec. Dowództwo i kancelaria wąsoskiego odcinka budowlanego mieściły się w kilku zajętych budynkach (m.in. wikariat) w Wąsoszu. W kancelarii przechowywano dokumentację techniczną, sporządzano bieżące raporty odcinka budowlanego itp. Roboty budowlane wykonywali ochotnicy, głównie komsomolcy z głębi ZSRR mieszkający w barakach, oraz żołnierze samodzielnego batalionu budowlanego obozujący w lesie żebrowskim. Oficerowie mieszkali na kwaterach w Wąsoszu i w pobliskich wsiach. Część oficerów, głównie politrucy mieszkała z rodzinami (żony, dzieci, a nawet rodzice). Sowieci budowali nie tylko fortyfikacje ale i prowadzili propagandę polityczną. Politrucy (często z pomocą żon) dla okolicznej ludności organizowali wieczorami plenerowe wyświetlanie propagandowych filmów. W niektórych okupowanych miasteczkach (np.: Kolno, Jedwabno, …) wybudowali pomniki W. Lenina, które w lipcu 1941 r. Niemcy nakazali zniszczyć Żydom.

Każdy z budowanych poszczególnych punktów oporu miał swoje bazy budowlane kierowane przez techników wojskowych. Do ich obowiązków należał nadzór nad całokształtem robót budowlanych włącznie z montażem uzbrojenia i wyposażania schronów. W pierwszej kolejności wznoszono schrony najważniejsze pod względem taktycznym w systemie obrony.. Kolejność wznoszenia była następująca:

- schrony obrony przeciwpancernej (trzon obrony p.o.),

- schrony artyleryjskie (obrona międzypól oraz przedpól sąsiednich p.o. )

- schrony broni maszynowej (obrona wyznaczonych sektorów ostrzału )

- schrony jednoizbowe broni maszynowej (wypełnienie martwych pól ostrzału)

Wykopy pod schrony pod nadzorem Sowietów wykonywała okoliczna ludność. Siłami okolicznej ludności na przedpolach niektórych linii obrony kopano rowy i stawiano zapory dla czołgów np.: z dużych kamieni polnych, a przed rowem ustawiano zasieki przeciwpiechotne z drutu kolczastego.

Po wykonaniu wykopów plac budowy każdego schronu otaczano ok. 3 m wysokości ogrodzeniem pilnie strzeżonym przez posterunki wojskowe, wykonanym przez zakopanie świeżo wyciętych drzew z okolicznych lasów. Od tego momentu miejscowa ludność nie była wykorzystywana do prac na terenie budowy, a zatrudniana do robót zewnętrznych, tj. przygotowania w okolicznych lasach drewna na szalunki, pozyskiwanie kruszywa w miejscowych żwirowniach, transport pozyskanych surowców, oraz stali i cementu ze składu kolejowego na miejsce budowy. Furmanki z materiałami przed bramą wjazdową na teren budowy były przejmowane przez komsomolców lub żołnierzy i po rozładunku zwracane woźnicy. Z czasem do transportu większości materiałów budowlanych wykorzystywano samochody. Również inne prace zmechanizowano używając ciągników, pomp, agregatów, pił i traków spalinowych. Roboty specjalistyczne: szalunki, zbrojenie i betonowanie wykonywali wykwalifikowani robotnicy sowieccy z wojskowych oddziałów inżynieryjno-saperskich. Prace budowlane wykonywano równocześnie na kilku obiektach. Ze względu na napięte terminy pracowano na trzy zmiany. Nocą teren budowy oświetlano elektrycznością. Beton dostarczano wywrotkami z zakładów betoniarskich zlokalizowanych przy miejscowych żwirowniach. Cement, stal, a później także elementy wyposażenia przywożono kolejką wąskotorową. Do wyrobu betonu wykorzystywano również tłuczeń pozyskiwany z mechanicznego kruszenia kamieni polnych i czyszczony w specjalnym zbiorniku wodnym wykopanym specjalnie do tego celu przy ulicy Świętojańskiej obok mostu na Wissie. Dodajmy że część schronów po wschodniej stronie Wąsosza zbudowano na terenie żwirowni. Wodę do prac betoniarskich pobierano ze studni wykopanych w pobliżu placu budowy, lub ze studni wykopanych w budowanym schronie. Najczęściej dowożono cysternami, lub przesyłano rurociągami z użyciem pomp spalinowych z rzeki Wissy i jej dopływów Gręski i Skiejtowstoku. Do zbrojenia betonu używano okrągłych prętów o średnicach 1 ÷ 2 cm. Dzięki temu w schronach bojowych żelbetowych zachowując niezmienioną wytrzymałość schronu, można było zmniejszyć grubość ścian do 40 %, co czyniło konstrukcję schronu mniejszą i łatwiejszą do zamaskowania. Do zabezpieczania od odprysków wewnętrznych powierzchni, używano różnego rodzaju teowników i siatek. Jako konstrukcje przeciwodpryskowe pozostawiano niektóre drewniane elementy szalowania. Dla złagodzenia uderzeń pocisków artyleryjskich w ściany zewnętrzne schronu, okładano je na całej wysokości metrową warstwę dużych kamieni polnych spojonych betonem. W części naziemnej, głównie schronów do ognia czołowego, ściany boczne obsypywano ziemią, pozostawiając odsłonięte ściany ze strzelnicami. W górną krawędź stropu wbetonowywano poziomo stalowe kątowniki umożliwiające przymocowanie prętów do podtrzymywania maskujących siatek.

Odcinek obrony Wąsosz

Położenie i wspólne zadania bojowe węzłów obrony Sośnia, Wąsosz, Sokoły wsparte działaniem bojowym w.o. Łubiane, na obiektach którego w chwili wybuchu wojny sowiecko niemieckiej kończyła się linia umocnień stałych ciągnących się od Biebrzy, klasyfikują je umownie jako jeden odcinek obrony. W.o. Łubiane zabezpieczał m.in. ostatni fragment granicy suchej, która od Milewa biegła w kierunku południowym korytem rzeki Wincenty. Fortyfikacje stałe odcinka Wąsosz Sowieci zbudowali w ramach Osowieckiego RU, przechodząc równoleżnikowo od twierdzy Osowiec w kierunku granicy z Niemcami. Było to miejsce optymalnie wybrane z przejściem linii umocnień stałych z niegranicznej rzeki Biebrzy na rzekę graniczną Wincentę, ale wiązało się z możliwością przyjęcia przez ten odcinek obrony głównego uderzenie wojsk niemieckich z Prus Wschodnich (poprzez Grajewo, Szczuczyn) zamierzających sforsować Biebrzę w Osowcu w drodze na Białystok, Wołkowysk....

Stworzenie warunkach w terenie otwartym do wykonania powyższych zadań wymagało wykonania silnie ufortyfikowanego przedpola, które zmusiłoby przeciwnika do zatrzymana się, dając czas na podjęcie skutecznej obrony przez załogi stałych punktów oporu.

Przed i po tym fragmencie linii umocnień, fortyfikacje stałe Osowieckiego RU planowano zbudować za rzekami, naturalnymi przeszkodami, zmuszającymi przeciwnika do przegrupowania sił, przygotowania przeprawy, zdobycia przyczółków, często zbudowania mostów i wreszcie dokonania właściwej przeprawy. Przeciwnik ponosił przy tym większe straty w ludziach i sprzęcie. Dla zmuszenia nieprzyjaciela do podobnego wysiłku, linię umocnień stałych budowaną w terenie otwartym należało poprzeć rozbudowanym pasem pozycji wysuniętych w formie fortyfikacji polowych i zapór. Na pozycję polową składały się stanowiska dla armat p.panc. i karabinów maszynowych budowanych z drewna i ziemi, oraz obiekty dla broni maszynowej budowane z betonu i kamieni, z dodatkowo ustawionymi osłonami z drutu kolczastego. W miejscach gdzie było możliwe wtargnięcie pojazdów pancernych przeciwnika ze względu na dogodne warunki terenowe, budowano dodatkowo rowy przeciwczołgowe. Pozycje polowe wysuwano nie dalej jak 2 km przed pas umocnień stałych, w celu umożliwienia wsparcia wojsk polowych ogniem ze schronów bojowych. Budowniczowie fortyfikacji odcinka Wąsosz musieli uporać się w wielu miejscach z dość okazałą formą rzeźby terenu, tworzącą zróżnicowane rozłożenie wzniesień górujących nad drogami koniecznymi do zabezpieczenia ogniowego. Naturalnym sprzymierzeńcem stały się zatorfione doliny rzek Wissy i jej dopływu Skiejtowstoku, biegnące po obu stronach zabezpieczanej ogniowo ważnej strategicznie szosy Szczuczyn – Wąsosz. Natomiast zabagniona dolina rzeki Klimaszewnicy (bagna Sienickie) stworzyła lukę trudną do ufortyfikowania.

Pas obrony odcinka Wąsosz wyznacza12 punktów oporu zgrupowanych w 4 węzłach obrony zgodnie z poniższą tabelką:

Przyjmując min. 15 schronów na 1 p.o. na umownym odcinku obrony Wąsosz należało zbudować około 180 obiektów. Do wybuchu wojny niemiecko – sowieckiej zbudowano 120 obiektów (66,6 %) w tym część polowych.

Ilość schronów wg rodzaju uzbrojenia zbudowanych przez Sowietów do wybuchu wojny niemiecko sowieckiej na odcinku obrony Wąsosz:

* w p.o. Ciemnoszyje dla armat 76,2 mm zbudowano schron do ognia czołowego, w pozostałych p.o. zbudowano półkaponiery.

Rodzaj i ilość stanowisk ogniowych w zbudowanych przez Sowietów schronach do wybuchu wojny niemiecko sowieckiej na odcinku obrony Wąsosz:

* nie uwzględniono ilości ckm zastosowanych przy stanowiskach broni przeciwpancernej i niektórych stanowiskach broni artyleryjskiej.

Węzeł obrony Sośnia:

Pierwszą pozycję obronną odcinka obrony Wąsosz od strony Biebrzy stanowił węzeł obrony Sośnia. Składał się z dwóch punktów oporu: Ciemnoszyje i Białaszewo. Zadaniem węzła obrony Sośnia było stworzenie zapory ogniowej zamykającej dostęp nieprzyjacielowi z Prus Wschodnich (głównie od strony Ełku) do dogodnej przeprawy przez rzekę Biebrzę w Osowcu. Do wybuchu wojny Sowieci zdołali zbudować w tym rejonie zaledwie 12 schronów. Zdolność obronna p.o. Ciemnoszyje opierała się o 3 schrony przeciwpancerne, 1 artyleryjski i pięć broni maszynowej, natomiast p.o. Białaszewo o 2 schrony przeciwpancerne i 1 schron broni maszynowej. Węzeł obrony Sośnia był oddzielony od następnego w.o. Wąsosz doliną rzeki Klimaszewnicy.

Węzeł obrony Wąsosz:

Kompleks zaprojektowanych tu schronów miał zabezpieczać obronę najważniejszych w tym rejonie odcinków dróg strategicznych: Szczuczyn –Białaszewo do przeprawy w Osowcu i Szczuczyn – Wąsosz do przeprawy w Wiźnie.

W środku obszaru znajdowało się pasmo wzgórz (158,2 ÷ 139,0 m) stopniowo opadające w kierunku doliny rzeki Skiejtowstok (dopływ Wissy), która przepływała po wschodniej stronie szosy Wąsosz –Szczuczyn. Lustro wody w rzece od strony szosy Szczuczyn – Wąsosz obecnie wynosi ~120 m npm. Skiejtowstok od strony zachodniej tworzył wtedy naturalną (ze swoją bagienną torfową doliną) zaporę wodną (obecnie rzeka zmeliorowana) dla planowanego p.o. Wąsosz W.

Węzeł obrony Wąsosz składał się z trzech punktów oporu: Sulewo, Komosewo i Wąsosz W. Zdolność obronna p.o. Sulewo opierała się o 5 schronów przeciwpancernych, i 5 schronów broni maszynowej, p.o. Komosewo o 3 schrony przeciwpancerne i 6 schronów broni maszynowej, p.o. Wąsosz W. o 11 schronów przeciwpancerne i 5 schronów broni maszynowej. Półkaponiera artyleryjska w p.o. Komosewo zabezpieczała ogniowo drogę Szczuczyn Niećkowo, a półkaponiera artyleryjska w p.o. Wąsosz W. zabezpieczała przedpole sąsiedniego p.o. Wąsosz Z.

W ramach węzła obrony Wąsosz planowano lokalizację samodzielnej baterii artylerii (s.b.a.), która z zasady była przeznaczona do zwalczania pojazdów opancerzonych w tym czołgów npla. Planowanej lokalizacji należy dopatrywać się wzdłuż zabudowań inwentarskich przy ul. Sienkiewicza (od strony rzeki Wissy). Zabudowania przy ul. Świętojańskiej i ul. Sienkiewicza powodowały przerwę (~1,5 km) w linii umocnień stałych, co przy słabo rozbudowanej obronie po stronie zachodniej szosy Szczuczyn – Wąsosz dawało szansę przedarcia się części pojazdów opancerzonych npla przez linię umocnień stałych. W tej sytuacji należało stworzyć warunki osłaniające Wąsosz zamykając choćby dostęp do mostu na Wissie po którym mogły przejechać pojazdy pancerne npla od strony Szczuczyna. Bateria mogłaby być rozmieszczona na stanowiskach ogniowych w okolicy mostu, lub plutonami względnie pojedynczymi działonami rozmieszczonymi w zabudowie wiejskiej, umożliwiającej tworzenie stanowisk ogniowych zakrytych dla ukrycia sprzętu, błysku, dymu, kurzu przed naziemną obserwacją npla.

Węzeł obrony Sokoły:

Węzeł obrony Sokoły składał się z trzech punktów oporu: Wąsosz Z., Dołęgi i Niedźwiadna.

P. o. Wąsosz Z. zlokalizowano w przestrzeni Wąsosz Obrytki. Zdolność obronna punktu oporu Wąsosz Z. opierała się głównie na 6 kazamatach, każda po trzy stanowiska ogniowe w różnych konfiguracjach strzeleckich (DOT-4 i NPS-3), zabezpieczające ogień przeciwpancerny w kierunku Szczuczyna. Początek p. o. Wąsosz Z od strony wschodniej wyznaczała kazamata broni p.panc. (3x DOT-4) zbudowana tuż za cmentarzem grzebalnym w Wąsoszu. Ogniowo zabezpieczała od północy polną drogę prowadzącą ze Szczuczyna do Wąsosza, oraz wspomagała p.o. Wąsosz W., znajdujący się po drugiej stronie szosy Szczuczyn – Wąsosz. Linię obronną p.o. Wąsosz Z. zamykała kazamata DOT-4 + 2 ckm znajdująca się przy drodze Szczuczyn Grabowo koło wsi Obrytki. Zbudowano w p.o. Wąsosz Z. półkaponiera artyleryjska (2x76,2 mm) kontrolowała drogę Grajewo-Szczuczyn-Niećkowo. Punkt oporu Wąsosz Z. do wybuchu wojny miał jedynie konstrukcję szkieletową zapewniającą tymczasowe stworzenie zapory ogniowej w przestrzeni między Sokołami a Świdrami. Nie zbudowano obiektów zabezpieczających tyły punktu oporu. Próba stworzenia wysuniętego pasa przesłaniania zakończyła się wykopaniem kilku chaotycznie rozmieszczonych rowów strzeleckich w okolicach drogi Sokoły – Wąsosz.

P. o. Dołęgi zlokalizowano po zachodniej stronie szosy Szczuczyn – Łomża na południe od wsi Dołęgi. Składał się z 7 obiektów: 3 kazamat, każda po trzy stanowiska ogniowe w różnych konfiguracjach strzeleckich (DOT-4 i NPS-3), jednej kaponiery przeciwpancernej, po jednej półkaponierze artyleryjskiej, przeciwpancernej i ckm. P.o. Dołęgi był częściowo zdolny do obrony okrężnej. Przeszkodą w prowadzeniu obserwacji i ognia w kierunku szosy Biała Piska – Szczuczyn (odl. 3,5 km) były zabudowania wsi Dołęgi.

P. o. Niedżwiadna zlokalizowano w odległości 2 km w kierunku zachodnim od punktu oporu Dołęgi i 3 km od granicy z Niemcami na zboczu wokół wzgórza 190,3 m. Podobnie jak p.o. Dołęgi częściowo był zdolny do obrony okrężnej. Składał się z 5 obiektów: 2 kazamat, każda po trzy stanowiska ogniowe w różnych konfiguracjach strzeleckich (DOT-4 i NPS-3), jednej kaponiery przeciwpancernej, po jednej półkaponierze artyleryjskiej i przeciwpancernej. Nie zbudowano małych jednoizbowych schronów dla broni maszynowej zabezpieczających wyeksponowane na wzgórzach schrony broni p.panc., które mogły być łatwo wykryte i wyeliminowane z walki. Przeszkodą w prowadzeniu obserwacji i ognia w kierunku szosy Biała Piska – Szczuczyn (odl. 3,5 km) były zabudowania wsi Niedżwiadna.

Węzeł obrony Łubiane:

Węzeł obrony Łubiane składał się z 4 punktów oporu: Brzeżno, Surały, Łebki i Przyborowo. W p.o. Brzeżno zbudowano 1 schron obrony artyleryjskiej, 3 obrony p.panc. i 6 broni maszynowej, z których 1 posiadał konstrukcję przystosowaną do obrony okrężnej z 6 stanowiskami ckm. Punkt obrony Brzeżno przystosowany był częściowo do obrony okrężnej, wspierał ogniowo sąsiednie p.o. Półkaponiera artyleryjska zapewniała ostrzał przedpola sąsiedniego p.o. Przyborowo.

P.o. Łebki był najbardziej zaawansowanym pod względem budowy obiektów obronnych w rozpatrywanym rejonie. Sowieci biorąc pod uwagę możliwość wyprowadzenia ataku niemieckiego od strony Białej przez granicę w rejonie Milewa Gałązek potraktowali priorytetowo budowę tego punktu oporu w węzle obrony Łubiane.. Zdolność obronna p.o. Łebki oparta była o 1 schron obrony artyleryjskiej i 12 schronów broni p.panc. Do wybuchu wojny nie zbudowano schronów broni maszynowej.

P.o. Przyborowo znajduje się w odległości 3,6 km od granicy. Podstawowe schrony zlokalizowano na wzgórzu 182,3 m, z przeznaczeniem: 1 schron broni artyleryjskiej, 5 schronów broni przeciwpancernej i 10 schronów broni maszynowej. Usytuowanie schronów zapewniało jedynie obronę czołową, w tym przypadku od strony drogi prowadzącej z Prus Wschodnich (Biała Piska) przez Milewo i Andrychy w kierunku Grabowa.

W p.o. Surały zbudowano jedynie 5 schronów broni maszynowej z trudnym do ustalenia przeznaczeniem.

Stan gotowości bojowej

W I pasie głównej pozycji obrony RU Zachodniego SOW Sowieci wznieśli do wybuchu wojny 40 ÷ 50 % planowanych na 1 – sze półrocze obiektów, z których wyposażyli i uzbroili około 30 ÷ 40%. W Osowieckim RU najgorzej przedstawiała się realizacja planów budowlanych linii umocnień wzdłuż rzek granicznych Pisy i Narwi (~ 55 km). Budowę tych umocnień przełożono na okres późniejszy, a skupiono się na budowie umocnień w przestrzeni otwartej odcinka obrony Wąsosz.

W połowie kwietnia 1941 r. dowództwo Zachodniego SOW postanowiło doprowadzić do stanu gotowości bojowej wybudowane już schrony, nakazując

wyrównać teren i usunąć zarośla utrudniające ostrzał w sektorach ostrzału,
wykonać osypkę i maskowanie schronów,
zainstalować pancerne drzwi wejściowe i kraty przeciwszturmowe w przelotniach,
rozmieścić w schronach część uzbrojenia, zapasy amunicji i żywności, oraz
ostatecznie sformować załogi.

Tam gdzie nie zdążono zabetonować pancerza strzelnicy zalecano tworzyć prowizoryczne stanowisko broni ogniowej na drewnianym stole osłaniając broń workami z piaskiem. Było to bardzo niekorzystne w schronach prowadzących ogień czołowy.

Formowanie załóg fortecznych rozpoczęto już wiosną 1940 r., ale przez rok zajmowały się one budową obozowisk, magazynów, wspieraniem załóg budowlanych, zaniedbując obowiązki szkoleniowe. W przededniu wojny załogi schronów jedynie sporadycznie odbywały w nich ćwiczenia, spędzając większość czasu w obozowiskach i ziemiankach w pobliżu punktów oporu, a oficerowie na kwaterach po okolicznych wsiach. Przy schronach pozostawała jedynie służba wartownicza.

Planowana do końca 1941 r. budowa węzłów obrony i ich obsadzenie w samodzielne bataliony karabinów maszynowych (s.b.k.m.) .

* dodajmy, że do chwili ogłoszenia mobilizacji Sowieci przyjęli tymczasowo rozdysponowanie na każdy RU do 3 sbkm czego i tak nie zrealizowali. W Osowieckim RU do wybuchu wojny sformowano zaledwie 1 sbkm stacjonujący prawdopodobnie w twierdzy Osowiec z zadaniem dyslokacji w Sośni.

W obliczu nieoczekiwanego starcia z Niemcami w pasie umocnień 66 Osowieckiego RU ustawiono i okopano kilkadziesiąt kadłubów wysłużonych czołgów, jako stałe stanowiska ogniowe (ogień okrężny), wypełniające martwe pola w rejonach punktów oporu. Lukę w linii umocnień stałych na odcinku Bagienice – Białaszewo (dolina rzeki Klimaszewnicy) Sowieci próbowali uzupełnić ustawieniem w okolicy wsi Białaszewo kompanii 18 wysłużonych, ale sprawnych lekkich czołgów typu MS – 1. Maszyny tego typu uzbrojone w armatę 37 mm i karabin maszynowy Sowieci produkowali w latach 1927 – 1931 z przeznaczeniem do wspierania piechoty. Podobną kompanię sprawnych czołgów MS – 1 rozmieszczono w rejonie węzła obrony Kolno (25 maszyn). Armaty przeciwpancerne o kalibrze 25 – 100 mm służące do zwalczania pojazdów opancerzonych gł. czołgów zapewniały ich unieszkodliwianie na odległość do 800 – 1000 m w linii prostej. Tak niewielką odległość wyznaczał krzywy tor pocisku zależny od oporu powietrza i ciężaru pocisku.

Po zakończeniu prac budowlanych tylko część schronów być może była przygotowano na pobyt w nich żołnierzy i podjęcie ewentualnej obrony. Na części schronów widać jedynie zakończenie prac betoniarskich, bez śladu montażu krat, drzwi, pancerzy. Schrony w których wykonano te czynności nie wiemy na ile były wyposażone w urządzenia do filtrowania powietrza, chłodzenia dział, armat, rur, odprowadzania gazów prochowych, w agregaty prądotwórcze, w łączność telefoniczną, oraz w uzbrojenie i amunicję. Po wojnie elementy tego wyposażenia znajdowano w polu. To, że w niektórych schronach były zainstalowane pancerze broni fortecznej świadczą rozbite otwory, z których Niemcy odstrzelili pancerze do przetopu. Schronów wąsoskich nie zdążono również właściwie zamaskować poprzez nałożenie siatek maskujących czy obsypanie ziemią. Po ucieczce Sowietów przy niektórych schronach pozostawało jeszcze prowizoryczne ogrodzenie maskujące z czasów budowy, zwały ziemi i zarośli w polu ostrzału. Do wybuchu wojny nie zburzono zabudowań stanowiących przeszkodę w prowadzeniu obrony. Zabudowania gospodarskie utrudniały ostrzał, szczególnie ważny z półkaponier artyleryjskich, mających za zadanie pokrycie ogniem międzypola i przedpola sąsiednich odcinków obrony.

Wewnątrz węzła obrony nie mniej ważne było przygotowanie sieci dróg zabezpieczającej początkowo budowę obiektów, a następnie działania bojowe wojska. Chociaż w rozpatrywanym terenie w większości przypadków były to istniejące drogi polne (gruntowe) to musiały zapewnić w fazie budowy:

- dowóz materiałów budowlanych, a w warunkach bojowych:

- dowóz żywności i amunicji,

- ewakuację chorych i rannych,

- połączenie punktów dowodzenia.

- przegrupowanie wojska i sprzętu.

W praktyce ograniczano się do wykonania połączeń placów budowy obiektów (schronów) z istniejącymi drogami polnymi.

Budowę pierwszej linii obrony tj. wysuniętego pasa przesłaniania rozpoczęto z dużym opóźnieniem. Na przedpolach węzłów obrony ludność z Wąsosza i okolicznych wsi kopała rowy przeciwczołgowe i strzeleckie. Specjalne oddziały sowieckie budowały zasieki z drutu kolczastego, posterunki i wieże strażnicze.

Początek wojny

Plan działań zbrojnych Niemiec przeciwko ZSRR nosił kryptonim „Barbarossa”. Do ataku na ZSRR w czerwcu 1941 r. stanęła wzdłuż granicy 5,5 mln armia niemiecka w składzie 181 dywizji i 18 brygad, z czego 50 dywizji i 2 brygady (w tym 9 panc., 6 zmot., 1 kaw. i 2 brygady zmot.) stanowiła Grupa Armii „Środek” pod dowództwem feldmarszałka Fedora von Bocka wsparta 1670 samolotami i skoncentrowana od Gołdapi po Lublin, a więc głównie wzdłuż granicy z Zachodnim SOW. Sowieci od Grodna do Brześcia skoncentrowali odpowiednio 3A, 10A i 4A wchodzące w skład Frontu Zachodniego pod dowództwem gen. D. Pawłowa. W Osowieckim RU za Biebrzą zgrupowane były oddziały 10 Armii Radzieckiej, które od 25 VI 1941 r., wycofywały się w kierunku Białegostoku i Wołkowyska. W sobotę 21 VI 1941 r. w liniowych oddziałach sowieckich hucznie świętowano. Dopiero po północy, kiedy już Niemcy prowadzili (od godz. 3.15) ostrzał artyleryjski i bombardowanie przygranicznych pozycji sowieckich, mostów na Biebrzy i Narwi i lotnisk przygranicznych wprowadzono stan gotowości bojowej, zarządzając obsadzenie umocnień.

Na Sowietów skoncentrowanych w Zachodnim SOW w tzw. wybrzuszeniu białostockim od Grodna do Brześcia uderzyła z Prus Wschodnich 3 Grupa pancerna, od strony Grodna 9 Armia, od strony Brześcia 4 Armia, zamykając w kotle (po Mińsk) główne siły wojsk Frontu Zachodniego (3A, 10A, 4A, i częściowo 13A). Lotnictwo niemieckie w wyniku zaskoczenia zniszczyło sowieckie lotniska przygraniczne i znaczną część samolotów pozbawiając sowietów wsparcia lotniczego. Czoło łuku w którym znalazł się powiat grajewski zabezpieczała niemiecka piechota spychając Sowietów znajdujących się 8 – 20 km od granicy w głąb powstającego kotła. Sowieci stacjonujący w pasie przygranicznym (pomiędzy granicą a Biebrzą) nie podejmując prawie walki przez dwa dni (sobota i niedziela) uciekali w popłochu na wschód ponosząc znaczne straty. Utrudnieniem były przeprawy w bród przy zniszczonych mostach. Już w pierwszym dniu wojny dostała się do niewoli lub została rozproszona większość pograniczników i żołnierzy ekip budowlanych, których nie przeszkolono, ani nie stworzono warunków do obsadzenia wybudowanych schronów w celu prowadzenia działań obronnych. Przed ucieczką Sowieci usiłowali pośpiesznie wysadzić w powietrze niektóre schrony w pobliży Wąsosza (najważniejsze z punktu widzenia dowodzenia). Niemcy bez większych problemów przeszli przez opuszczone przez Sowietów fortyfikacje zbudowane na ziemi wąsoskiej. Żołnierze sowieccy pozbawieni możliwości ewakuacji przez mosty linii Biebrza – Narew przeprawiali się wpław przez rzeki, co hamowało przebieg ewakuacji. Zdezorganizowane kolumny żołnierzy sowieckich stawały się łatwym łupem dla lotnictwa niemieckiego. Większość wojsk rosyjskich nie przebiła się przez Narew i Biebrzę i dostała się do niewoli niemieckiej. W Boguszach koło Prostek w latach 1941 –1942 istniał hitlerowski obóz dla jeńców, gdzie od chorób, wycieńczenia, mrozu i rozstrzelania zginęło ok. 23 tys. jeńców, głównie radzieckich. Podobne obozy dla jeńców radzieckich istniały w latach 1941 – 1944 w pobliżu Kolna; w Dłutowie, gdzie zginęło w podobnych okolicznościach 12 tys. jeńców i w Łysych gdzie zginęło 1,2 tys. jeńców.

Z opuszczonych przez Sowietów schronów fortyfikacji wąsoskiej zanim zajęli się nimi Niemcy ludność cywilna na własne potrzeby wykorzystywała cement, stal, drewno, elementy wyposażenia itd.

Dla żołnierzy podziemia stały się źródłem uzbrojenia. Po opanowaniu terenu żołnierze niemieccy odstrzelili w schronach prawie wszystkie zamontowane przez Sowietów pancerze strzelnic broni maszynowej, oraz większość pancerzy strzelnic armat ppanc., rezygnując natomiast niemal z wszystkich pancerzy strzelnic artyleryjskich. W latach powojennych zamurowano niektóre otwory strzelnicze i wejścia. Z czasem niektóre ze schronów wykorzystano jako mogilniki na odpady środków ochrony roślin. Dewastacja postępuje do dzisiaj, schrony są zaśmiecone, większość obiektów zarosła krzakami i drzewami.