Tematy: - Ogólny przebieg osadnictwa - Osadnictwo nad górną Wissą - Skutki rozdrobnienia własności szlacheckiej
- Osadnictwo szlachty wąsoskiej po stronie krzyżackiej - Herby szlachty powiatu wąsoskiego.
Ogólny przebieg osadnictwa
Osadnicy po otrzymaniu od księcia przywileju (pozwolenia) na prawo własności do otrzymanych włók zależnie od wielkości nadania zasiedlali ziemię z najbliższą rodziną, z braćmi (rodzonymi, lub stryjecznymi), lub zasiedlali włóki sprowadzanymi chłopami. Część osadników, głównie pierwsi otrzymywali nadania na lepszych glebach. Wsie powstające na nadaniach większych i zasiedlanych przez właściciela ziemi chłopami, były dużo większe i bogatsze.
Niektórzy pomimo uzyskania przywileju nie osiedlali się, ponieważ otrzymując w nadaniu lasy nie byli w stanie ich karczować. Na Mazowszu wszędzie używano włóki chełmińskiej o 30 morgach (18 ha). Z reguły na 10 – włókowych nadaniach (180 ha), osadnik z najbliższą rodziną sami karczowali lasy, aby uzyskać glebę pod uprawę. Wykarczowanie całego nadania trwało czasami parę pokoleń. W pierwszym pokoleniu większość zakładanych wsi szlacheckich obejmowała tylko jedno gospodarstwo, którego właściciel uprawiał niewielką część nadania, jaką zdołał wykarczować z rodziną. Jeśli osiedliło się obok siebie kilku braci, gospodarstw zakładano kilka. Wsie wielodzietnej drobnej szlachty powiększały się w drugim pokoleniu zagrodami synów, w trzecim wnuków itd. Nadania z każdym pokoleniem rozpadały się na coraz mniejsze gospodarstwa. Nieraz wystarczyło tylko jedno pokolenie, by 10 -włókowe nadanie było podzielone pomiędzy kilka zagród, a w 3-cim pokoleniu pomiędzy kilkanaście zagród, uposażonych przeciętnie w mniej niż jedną włókę. Działy rodzinne spowodowały, że nawet część wsi zamożniejszej szlachty, zamieniała się we wsie drobnoszlacheckie. Pod koniec XV w. 70 % ludności powiatu wąsoskiego stanowiła szlachta zagrodowa utrzymująca się z gospodarstw mniejszych niż 0,5 włóki (9 ha). Po 1471 r., gdy Krzyżacy przystąpili do intensywnej kolonizacji pasa przygranicznego na wschód od Piszu, cześć zubożałej szlachty powiatu wąsoskiego przeniosła się na tereny krzyżackie (głównie dzisiejsze pow. piski, ełcki, giżycki i olecki).
Książę Władysław I w okresie swoich rządów (1435 – 1455) nie potwierdził niektórych wcześniejszych nadań swoich poprzedników, tworząc z nich dobra książęce. Na czele wsi książęcych stawiano pochodzących ze szlachty wójtów przeważnie dawnych posiadaczy tej wsi. Uposażenie wójta stanowiły 4-6 włók i trzecia część dochodów z kar i karczem. We wsiach książęcych powstawały młyny i tartaki.
Utworzenie dóbr książęcych i większej własności szlacheckiej przyniosło rozwój osadnictwa chłopskiego. Przybywało coraz więcej domów chłopskich we wsiach książęcych i zamożniejszej szlachty. W niektórych wsiach zamożniejszej szlachty i wsiach książęcych niedobór chłopów mazowieckich próbowano uzupełniać chłopami sprowadzanymi z Litwy i Rusi, co jednak nie zaspokajało potrzeb. W pierwszej połowie XVI w. ukształtował się podział wsi w powiecie wąsoskim na:
- duże wsie książęce osadzone przez chłopów,
- duże wsie bogatej szlachty osadzone przez chłopów,
- małe wsie średniej szlachty osadzone przez chłopów,
- małe wsie drobnej szlachty (w większości 10 – włókowe).
W następnych wiekach cześć wsi drobnej szlachty podupadła stając się wsiami szlachecko – chłopskimi a nawet chłopskimi. Niektóre wsie szlachecko - chłopskie poprzez wykup ziemi znalazły się w rękach drobnej szlachty.
Wsie książęce i szlacheckie zasiedlone przez chłopów przeważnie tworzyły przydrożnicę (ulicę) lub wielodrożnicę (kilka ulic). Wsie drobnej szlachty tworzyły krótką przydrożnicę (kilka domów), albo okolnicę (bezładną zabudowę wokół domu pierwszego osadnika).
Pod koniec XV w. przeciętnie w każdej wsi należącej do zamożniejszej szlachty mieszkało 13 rodzin chłopskich, a we wsiach drobnoszlacheckich 5 rodzin drobnej szlachty. We wsiach należących do zamożniejszej szlachty, która zatrudniała chłopów, uprawiano nie więcej niż 60 % nadania, a we wsiach drobnej szlachty, gdzie właściciel z rodziną sami uprawiali ziemię, areał uprawy wynosił zaledwie ponad 20 % nadania. Zjawisko to ilustruje częściowo tabela (patrz wyżej) sporządzona na podstawie wykazu niektórych wsi płacących czynsz książęcy w 1494 r.(czynszu nie płacono za siedliska, łąki, lasy i folwarki). We wsiach osadzonych przez chłopów, na włókach wolnych powstawały folwarki, korzystające z siły roboczej chłopów osadzonych na pozostałych włókach.
Osadnictwo nad górną Wissą
Osadnictwo w rejonie późniejszego powiatu wąsoskiego stało się możliwe po rozgromienia Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 r. Kolonizację tych ziem zainicjował i prowadził przez swoich mierników książę mazowiecki Janusz I Starszy (1340 - 1429). Należy podkreślić, że był to okres rozbicia dzielnicowego Polski, kiedy to dzielnica mazowiecka była podzielona pomiędzy książąt mazowieckich. Kolonizowane tereny nad Wissą znajdowały się w obrębie ziemi wiskiej będącej we władaniu księcia Janusza I. W imieniu księcia wymierzanie włók nad Wissą prowadził m.in. mierniczy książęcy Jan z Roman z ziemi ciechanowskiej. Było to osadnictwo na terenach jeszcze bezludnych obejmujące za księcia Janusza I przeciętnie po 20 włók, a za księcia Władysława I przeciętnie po 10 włók ziemi na prawie niemieckim.
Osadnikami byli przybysze z Mazowsza, gdzie już następowało rozdrobnienie własności szlacheckiej. Przybywała całymi rodzinami głównie drobna szlachta mazowiecka tworząc obok siebie do kilku wsi. Od 1425 r. osiedlali się głównie przybysze z północno zachodniego Mazowsza, z obszaru ograniczonego rzekami Omulewem, Narwią, Bugiem i Wisłą.
Ziemia pochodzenia osadnika (wieś macierzysta)
Ciechanowska (Romany, Milewo, Kołaki Duże – Jaćwiężyno, Gadomiec, Rycice, Grabowo, Chełchy, Chojnowo, Czaplice, Kownaty, Moglęcino – Szczuki, Kurzątki, Nieciki),
Płocka (Potrykozy, Lisowo, Drozdowo, Karwowo, Siemiątkowo, Kolczyn),
Zakroczymska (Rębkowo, Przyborowice, Gałązki, Łempice, Żebry, Moksice),
Zawkrzeńska (Bukowiec, Grabienice, Grzybowo, Łepkowo),
Wyszogrodzka (Maluszyn, Rcieszewo, Duplice),
Różańska (Glinki, Mamino, Chrzanowo),
Nurska (Godlewo),
Gostyńska (Wrząca),
Do puszczy nad Wissą osadnictwo wkraczało po zachodniej stronie dolnej Wissy do dorzecza górnej Wissy, wzdłuż dorzeczy prawych jej dopływów:
Kubry i Słuczy, Ławy, Gręski i Lodwigówki.
Przed 1425 r. osadzano wsie nad dolną Wissą aż po Żebry, by przejść z osadnictwem przez ziemie nad Wiązownicą, Ławą i Ciemianką w okolice dopływów górnej Wissy. Tu pierwsze włóki rozdano przy żródłach Łubianki, Gręski i Lodwigówki, by stopniowo przejść nad samą górną Wissę. W rezultacie tej kolonizacji przed 1425 r. w dorzeczu górnej Wissy powstały wsie:
- Łubiane i Żebry Łubianka, dziś Żebrki (u żródeł Łubianki).
- Surały (na północny wschód od żródeł Dobrzycy koło lasu Nart Łubianka).
- Grędzice, dziś: Grędy Mozdżenie i Grędy Pasichy (nad Łubianką), Grędy Stawiane i
Grędy Michały (nad Gręską), Modzele Bielino (na południe od Gręski).
- Łempice (przy ujściu Łubianki do Gręski).
- Pstrągi lub Pstrągowo (nad dolna Gręską).
- Brzeżno (u żródeł Gręski).
- Dołęgi i Jambrzyki (nad Lodwigowką w Turzej Łące).
- Grabowo dziś prawdopodobnie Kurki (u żródeł Gręski).
- Gałązki (koło lasu Lodwigowlas).
- Szczuki Falisławy dzisiaj Barany dzielnica Szczuczyna (po obu stronach Wissy z
brzegiem Lodwigowki do jej ujścia).
- Szczuki Marciny dziś Skaje dzielnica Szczuczyna (po obu stronach Wissy z brze -
giem Lodwigowki do jej ujścia).
- Szczuki Litwa dziś Szczuczyn (nad bagnem Lgnąca Biel nad Wissą ).
- Szczuki Piotrowe później Pawełki (osadzone na miejscu Dąbska).
- Chojnowo (górna część lasu Lodwigowlas z obu stron rzeczki Grodziszczki).
W latach 1425 – 1429 osadnictwo przekroczyło Wissę w kierunku wschodnim. Powstały wówczas wsie:
- Kownacino (nad górnym biegiem Gręski).
- Wojsławy (w okolicach Lodwigowlasu, zapewne część Turzej Łąki).
- Rostuszewo, póżniej Obrytki Rostroszewo i Koniecki Rostroszewo (na północ
od środkowej Gręski).
- Sulewo Prusy i Sulewo Kownaty (u żródeł Klimaszewnicy).
- Bzury Skiejtowstok (u źródeł Skiejtowstoku w kierunku rzeki Dybły).
- Graywa (nad rzeką Ełk).
- Sobkowo (nad rzeką Ełk przy Kamiennym Brodzie).
- Niedżwiadna (nad Lodwigową Strugą koło lasu Lodwigowlas).
- Chrzanowo (na północ od Gręski).
- Milewo Skiejtowstok (nad rzeczką Skiejtowstok).
- Chajewo, Pełczyno, Piczkowo, Żbiki (nad Lodwigowką).
- Bukowo (na południe od ujścia Ławy).
- Gąski póżniej Romany Gąszczyno (powyżej źródeł Skrody).
- Bagienice (u źródeł Klimaszewnicy w miejscu zw. Bagno).
- Zalesie (za lasem Keystoth).
- Kędziorowo (nad Skiejtowstokiem).
- Dąbsk (po obu brzegach Wissy na zachód od Skiejtów Las).
Z tego okresu największe nadanie dotyczyło rejonu rzeki Skiejtowstok i wierzchu rzeki Klimaszewnicy, gdzie w dniu 29.01.1426 r. książę nadał pięciu braciom z Roman: Jaśkowi, Tyburcemu, Samsonowi, Jakubowi i Mikołajowi 100 włók ziemi na prawie niemieckim, z których
- na 20 włókach Jaśka powstało w 1433 r. Kędziorowo,
- na 20 włókach Samsona, Bagienice,
- na 20 włókach Tyburcego powstało w 1441 r. Zalesie,
- 20 włók Jakusza i być może Mikołaja po 1435 r. przejął książę i stopniowo weszły
w granice Wąsosza.
W latach 1410 – 1429 rozdano w dorzeczu Wissy co najmniej 1800 włók dając początek około 87 wsiom.
Śmierć księcia Janusza I w 1429 r. i następnie rządy jego wnuka księcia Bolesława IV zajętego nowelizacją prawa mazowieckiego wstrzymały kolonizację ziem nad Wissą. Dopiero rządy bratanka Bolesława IV, księcia Władysława I (1435 – 1455) zmieniły sytuację w tym zakresie. W pierwszych latach rządów książę Władysław I w dorzeczu górnej Wissy stworzył z niektórych wsi kompleks wsi książęcych:
Wąsosz, Żebry, Kędziorowo, Ławsk i Ciemianka.
Utworzenie dóbr książęcych przyniosło rozwój osadnictwa chłopskiego. Chłopi koloniści byli wolni od czynszu w zamian za wykarczowanie rocznie 2 morgów lasu.
W latach 1435 – 1455 w omawianym rejonie powstały wsie:
- Koniecki Rostuszewo,
- Niećkowo,
- Skarżyno Wąsosze,
- Sulewo Kownaty,
- Szwelczyn,
- Grozimy,
- Godlewo,
- Kownatki,
a ubyły:
- Kownaty koło Wąsosza i
- osada Jakusza Romana.
Wsie Skarżyno – Wąsosze i Szwelczyn powstały jako przedmieście Wąsosza.
Teren w pełni skolonizowany wyznaczała linia wzdłuż rzeki Klimaszewnicy po wieś Bęćkowo. Poza tą linią były tylko Graywy i Bogusze powstałe przy trakcie do Ełku i Rajgrodu, oraz Okrasy i Żarnowo powstałe przy trakcie do Goniądza.
Około 1455 r. w pow. wąsoskim było już 116 wsi. Wojna trzynastoletnia (1454-1466) przynosi zniszczenie wsi wąsoskiej.
W latach 1471 - 1474 osadnictwo przesunie się nad Gołą Biel nad rzeką Klimaszewnicą i na skraj puszczy Dybła, a w latach 1490 – 1494 na skraj puszczy Rożyńsko. Dolinę górnej Wissy połączy pas osadniczy z doliną rzeki Ełk. Ten okres osadnictwa zostanie niejako wymuszony rozdrobnieniem się nadań z początków osadnictwa nad Wissą, oraz sprzyjającej osadnictwu polityce panującego od 1471 r. na ziemi wiskiej księcia Kazimierza III. W następnym okresie nastąpi jeszcze rozwój osadnictwa wewnątrz powiatu wąsoskiego, a po kilkudziesięciu latach osadnictwo wkroczy wyspami w głąb puszczy Dybła między Gołą Bielą i rzeką Ełk. Będzie to proces kończący stałe osadnictwo w lasach i na grądach przez robotników leśnych – smolarzy, popielarzy, kopaczy rudy i drwali.
Skutki rozdrobnienia własności szlacheckiej
Rozdrobnienie własności szlacheckiej zmuszało drobną szlachtę do zajmowania się handlem na jarmarkach stwarzając ze względu na zachowane przywileje szlacheckie groźną konkurencję mieszczaństwu. Nie pozbywając się ziemi zaczęli skupować i handlować wołami, końmi, zbożem itp. Szlachcic stając się kupcem porzucał rzemiosło rycerskie (nie łożył na obronę kraju) ale zachowywał przywileje szlacheckie.
Ubożejąca drobna szlachta osiedlała się również w miastach zamieniając zajęcia stanu szlacheckiego na zajęcia głównie kupieckie, a kmiecie napływali głównie do rzemiosła.
W 1494 r. wśród mieszczan wąsoskich spotykamy mieszczan pochodzenia szlacheckiego:
Barwik, Gałązka, Kościesza, Kownacki, Mossak, Mroczek, Mścich, Olszewski, Rogala, Tarnowski
głownie spośród okolicznej szlachty. Rozwój gospodarczy Wąsosza spowoduje osiedlenie się w nim potomstwa miejscowej ubożejącej szlachty. Pojawią się takie nazwiska jak:
Bukowski, Borawski, Brudnicki, Janczewski, Kiełczewski, Sulewski, Świderski
Mieszczanie pochodzenia szlacheckiego pojawią się we władzach miasta: wójt, burmistrz, rajcowie, ławnicy.
Zdarzało się też, że niektórzy mieszczanie wąsoscy będący dotychczas kupcami w wyniku wzbogacenia się nabywa majątki ziemskie (Kramarzewo, Koniecki, Dybła, i.t.d.).
W II połowie XV wieku zubożała szlachta z pow. wąsoskiego sprawuje niewiele urzędów w ziemi wiskiej, wśród której można wymienić nielicznych:
1436 – 1437 Konrad (Niedżwiadna) starosta wiski
1439 – 1465 Jan Roman (Glinki) podsędek ziemi wiskiej
1472 – 1493 Jan Lipski (Dybła, Romany) kasztelan Wiski
1477 – 1491 Mikołaj Kępski (Wilamowo) wojski wiski*
1480 – 1482 Jan Zakrzewski (Zakrzewo) starosta wiski
* od 1483 r. wojewoda płocki.
W zakresie obsady urzędów w ziemi wiskiej przez szlachtę wąsoską dopiero XVI w. przynosi zmiany. W powiecie wąsoskim od końca XV w. pojawią się również większe majątki, ale ich posiadacze w większości mieszkali w głębi Mazowsza w swoich rodowych majątkach, gdzie działali na rzecz swoich ziem. Oto przykłady:
Piotr Grajewski kasztelan zakroczymski i starosta Wiski - Grajewo, Mirucie, Konopki,
Andrzej Iłowski kasztelan wiski, syn wojewody płockiego Aleksandra Iłowskiego - Szczuki – Wólka,
Glinki, Żebry, część Niedżwiadnej,
Mikołaj Wilga starosta ostrołęcki (1555), zięć woj. płockiego Aleksandra Iłowskiego - Bęćkowo, Tarachy
Stanisław Wierzbowski syn pisarza wiskiego- Kuchmistrzewo,
Mikołaj Ławski (+1534) sędzia ziemski wiski - Ławsk, Ciemianka,
Jakub Górski sędzia grodzki bielski – Brzeżno,
Maciej Świderski (+1546) sędzia ziemski wiski zm.1546 - Kurejwa, Osowiec, Jambrzyki, część Mazewa i Sokołów,
Katarzyna Gumowska - Dybła i Romany,
Krzysztof Kępski wojewoda płocki 1469/ 83- Wilamowo i Wojewodzin,
Andrzej Wojsław - Smolnikowo, Sulewo – Zabiele, część Wojsław Wlk
Jakub Słucki sędzia ziemski wiski od 1546 – Słucz,
Jan Zakrzewski sędzia wiski 1480/82 - Zakrzewo i Kramarzewo,
Adam Turowski z ziemi czerskiej – Białaszewo,
Baltazar Scholte mieszczanin z Łomży – Jabłonowo.
W początkach XVII w. zaznacza się powtórnie upadek wsi wąsoskiej spowodowany pożarami, przemarszami wojsk, zarazami. W 1630 r. nie uprawia się 50% ziemi wąsoskiej. Dalsze zniszczenia powodują Tatarzy w czasie wojen szwedzkich po bitwie pod Prostkami (1656 r.). Kilka wsi zostaje całkowicie spalonych np.: Żebry i Kędziorowo. Zanika kilka rodów drobnej szlachty. Uprawia się już tylko 25% gruntów. W XVIII w. wsie drobnoszlacheckie przekształcają się we wsie chłopsko - szlacheckie lub całkowicie chłopskie. W czasie wojny północnej (1702-1711) przywleczona przez obce wojska (szwedzkie i moskiewskie) zaraza dziesiątkuje ludność. Zaludnienie wsi wąsoskiej po Powstaniu Kościuszkowskim (1794 r.) spada powtórnie o 33%. Powstanie Styczniowe (1863 r.) kończy się konfiskatą niektórych majątków ziemskich, za udział ich właścicieli w powstaniu. Od 1866 r. gmina Wąsosz wraz z gminami: Bełda, Białaszewo, Bogusze, Grabowo, Pruska, Radziłów i Ruda należały do powiatu szczuczyńskiego z siedzibą urzędu powiatowego w Szczuczynie. Około 1890 r. za największy majątek w pow. szczuczyńskim uważano dobra Grajewo, składające się z 4 folwarków, natomiast największe w tym czasie pojedyncze folwarki to:
Ławsk, Słucz, Lachowo, Pruska, Gubernia i Kumelsk (od 560 do 2000 ha).
Osadnictwo szlachty wąsoskiej
po stronie krzyżackiej
Krzyżacy do zasiedlania terenów w pasie przygranicznym na wschód od Pisy przystąpili po unormowaniu problemów granicznych z Mazowszem w traktacie mielneńskim (27 IX 1422 r.).
Znacząca kolonizacja przygranicznych puszcz krzyżackich nastąpiła dopiero po 1471 r. kiedy to drobna szlachta powiatu wąsoskiego, gdzie nastąpiło już rozdrobnienie gospodarstw szlacheckich, osiedla się po stronie krzyżackiej. Świadczą o tym jednakowo lub podobnie brzmiące nazwy wielu wsi po obu stronach granicy. Dla II – ej połowie XVI w. nazwy wsi w powiecie wąsoskim i po stronie krzyżackiej w starostwach piskim i ełckim przedstawiały się następująco:
Starostwo piskie:
Nazwy identyczne: Bzury, Cyprki, Danowo, Guty, Konopki, Koty, Lipińskie, Lipniki, Lisy, Mikuty, Olszewo, Rakowo, Ruda, Sokoły, Szymany, Świdry, Zalesie.
Nazwy pokrewne: Bagieńskie (Bagienice), Cibory (Racibory), Lisaki, Liski (Lisy), Rakówko (Rakowo), Skarżyn (Skarżyno), Stare Guty (Guty), Różyńsk (Rożyńsko), Zabielne (Zabiele).
Starostwo ełckie:
Nazwy identyczne: Barany, Borzymy, Brodowo, Chełchy, Chrzanowo, Glinki, Łoje, Niedżwiedzkie, Popowo, Żelazki.
Nazwy pokrewne: Czerwonka (Czerwonki), Łodwigowo (Łodwigów), Niedzwiedzie (Niedzwiedzkie), Ostrowo (Ostrów), Romanowo, Romanki (Romany), Romoty (Ramoty), Sokółki (Sokoły).
Przykłady osadnictwa szlachty wąsoskiej po stronie krzyżackiej:
- 60 włók w Kopijkach nabył w 1485 r. Jan Grajewski.
W 1568 r. książę Albrecht nadał jego prawnukom 20 włók we wsi Zawady.
- wieś Wojny założyli bracia Gierzymił i Janik Rakowscy z Rakowa nad g. Wissą.
- wieś Bzury założyli Piotr i Stanisław Bzura z Bzur Skiejtowstok.
- Wojciech z Gałązek nabył w 1473 r. 2 morgi łąki w Dąbrowie w okręgu piskim.
- założycielem wsi Świdry był być może Mikołaj Świder ze Świdrowa nad Dybłą.
- założycielem wsi Pomiany był być może Pomian z Grędzic nad Łubianką.
- założycielami wsi Łodygowo mogli być osadnicy z Lodwigowa nad Lodwigówką.
- założycielami wsi Zaborowo byli Jan i Wojciech z Zaborowa Goła Biel.
- założycielami wsi Glinki byli być może Maciej i Łukasz Glińscy z Glinek znad Słuczy.
- nabywcą Drygał w 1505 r. był Marcin Gutowski (Drygalski) z Gut Biała Biel.
- założycielami wsi Łubiane (1423 r.) byli być może bracia Mikołaj i Michał (zw. Lisek) z Łubian (Surały).
- jednym z założycieli Prostek był Tyburscy, być może właściciel Zalesia, później Niećkowa,
brat Jaśka z Roman założyciela Wąsosza.
- w Skarżynie odnotowano Macieja Szczukę, a w Siedliskach Krzysztofa Szczukę,
potomków Szczuków znad górnej Wissy.
Zjawisko rozdrabniania gospodarstw wymuszało na potomkach osadników powrót do kraju praojców, lub wędrówkę w nieznane. Tomasz Dołęga właściciel części we wsiach Dołęgi, Turzałąka i Mazewo w pow. wąsoskim w 1647 r. osiedlił się w Prusach, ale już jego wnuk przeniósł się do pow. opoczyńskiego w woj. sandomierskim.
Ze wzrostem liczby osadników wiskich po stronie krzyżackiej Polacy poza urzędem komtura i wójta sprawowali niektóre pruskie urzędy. Przykładowo w powiecie ełckim:
- sędzią ziemskim w 1482 r. był Stanisław Pęza.
- burgrabią w 1482 r. był Paweł Skarżyński.
- sędzią ziemskim w XVI w. był Mikołaj Kobyliński.
- instygatorem tj oskarżającym przed sądem w XVII/XVIII w. był Andrzej Rogala.
W Prusach pracowali również duchowni mający związek z ziemią wąsoską. Biskupi warmińscy, szczególnie z polskim rodowodem, ze względu na niedobór duchownych znających język polski, obsadzali parafie polskie duchownymi z Polski. W latach 1482 – 1485 plebanem w Białej był ks. Adam Szczuka, wcześniej wikary wąsoski a później pleban w Kobylinie na Podlasiu. Z kolei syn Marcina Gutowskiego z Gut Biała Biel, od 1505 r. właściciela Drygał, Paweł Gutowski w latach 1546 – 1596 był pastorem. W „Szkicach” Wojciecha Kętrzyńskiego znajduje się informacja, że w 1673 r. w parafii Radostowo na Warmii (w latach 1466 – 1772 należała do Polski), pomiędzy Jezioranami i Dobrym Miastem pracował ksiądz Andrzej Rogala.
Rozwój osadnictwa po stronie krzyżackiej wpłynął na wzrost znaczenia handlowego dróg prowadzących przez Wąsosz. Na targi i jarmarki do Wąsosza przybywali mieszkańcy Prus. Ożywienie kontaktów ludności pogranicza rodziło również konflikty. Sprawy konfliktów pogranicznych, zaboru ziem, młynów, kradzieży mienia i zbiegostwa chłopów w imieniu księcia mazowieckiego i wielkiego mistrza rozstrzygały w latach 1472 – 1490 sądy komisarskie odbywające się w jednym roku na terenie Prus a w następnym roku na terenie Mazowsza. W dniu 9 VI 1482 r. na sądzie komisarskim w Piszu rozpatrywano m.in. sprawy sporne mieszkańców Gut i Wąsosza. Szlachta wiska pisała nawet skargi do króla na niewłaściwe zachowanie Krzyżaków, co znajdowało odbicie w korespondencji króla do wielkiego mistrza. W dniu 30 VII 1503 r. król Aleksander wzywał wielkiego mistrza do ukarania swoich poddanych którzy urządzili rzeż mieszkańców Wąsosza. W odwecie mieszczanie wąsoscy zabili dwóch ich krewnym, co również król potępił w liście do księcia mazowieckiego. W księgach grodzkich wąsoskich znalazła się w 1514 r. m.in. sprawa wdowy Krystyny z Orzeszy z Prus oskarżającej Marcina ze Szczuk, syna Michała, o napaść, obrabowanie i przyczynienie się do śmierci jej męża młynarza Kaliksta na drodze publicznej w Prusach.
Przygraniczne wsie po stronie krzyżackiej w parafii Biała i Różyńsk w starostwie piskim pełne były zbiegłych chłopów z ziemi wiskiej. W 1560 r. szlachta powiatu wąsoskiego zwracała się do króla polskiego Zygmunta Augusta o interwencje u księcia pruskiego w sprawie zwrotu chłopów zbiegłych do przygranicznych wsi starostwa piskiego (z rejonu od Świder do Rogal). Sprawy zbiegostwa chłopów były regulowane od 1422 r. w kilku traktatach mazowiecko krzyżackich w myśl których zbiegowie mieli być zwracani właścicielom wraz z uprowadzonym inwentarzem. W praktyce były to sprawy niezwykle trudne do załatwienia. Przykładem mogą być starania właściciela Glinek Aleksandra Iłowskiego o odzyskanie zbiegłych chłopów z inwentarzem aż do starostw w Lecu (dziś Giżycko) i Stradunach. Iłowski skarżył się do księcia pruskiego w 1554 r. na starostów przetrzymujących zbiegów, książę nakazywał starostom zwrot zbiegów, a ci nic nie robili skoro wdowa po kasztelanie Anna Iłowska z Niszczyckich jeszcze w 1565 r. interweniowała u księcia Albrechta w tej samej sprawie. W 1569 r. i w 1572 r. zwracał się do księcia pruskiego o zwrot zbiegłych do starostwa piskiego chłopów Kacper Iłowski.
Herby szlachty powiatu wąsoskiego:
Awdaniec - Bukowski, Mieczkowski, Niedźwiecki, Samborski, Siwkowski,
Bielizna - Konopka,
Bończa - Godlewski, Grozim, Lisowski,
Bujno (Ślepowron) - Bagieński, Bagiński, Cyprek, Cyprkowski, Gliński, Kieljan, Mikucki, Milewski, Niecikowski, Obrycki, Roman, Świderski, Wiązownicki,
Bzura (Lis) - Bzura,
Cholewa - Borawski,
Cwalina - Karwowski,
Dąbrowa -Jaczyński, Zaborowski,
Dołęga - Ławski,
Gozdawa - Grajewski,
Grabie - Bęćk, Niećkowski, Sławuta, Szczuka,
Grzymała - Przyborowski,
Junosza - Gałązka, Łempicki,
Kościesza - Mroczkowski, Raciborski,
Kownata (Suchekomnaty) - Czaplicki, Klimaszewski, Kotowski, Kownacki, Pieńkowski, Rydzewski, Sulewski, Sienicki, Święcieński,
Luba - Danowski, Kurkowski, Rosochacki,
Łada - Borzymowski, Chojnowski, Daćbóg, Dobrzycki, Gnatowski,
Pobóg - Chełchowski,
Pomian - Grabowski, Łubiany,
Prawdzic - Iłowski,
Prus - Grzybowski, Misk, Sulewski, Szymanowski,
Przerowa - Łepkowski, Markowski, Niedżwiecki, Wojsław,
Rawa - Grzymkowski, Grędzica Grędzki, Olszewski, Ramotowski,
Rogala - Rogala,
Rola - Gardocki,
Trzaska - Glinka, Kamiński,
Żebro (Półkoza) - Bagiński, Czerwonka, Pieniążek, Żebrowski.
