Absyda (apsyda) 

zaołtarzowe, półkoliste w planie pomieszczenie zamykające prezbiterium lub nawę świątyni, o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wkomponowane w bryłę budynku.

Alkierz, alkierzyk, izdebka 

mały ustronny boczny gabinecik, pokój gościnny z garderobą.

Altaria

fundusz na ołtarz lub kaplicę w kościele.

Ambona (kazalnica, mównica) 

służy do wygłaszania tekstów liturgicznych i kazań, dawniej zazwyczaj umieszczana w głównej nawie przy ścianie lub filarze, rzadziej wolnostojąca, obecnie sytuowana w pobliżu ołtarza.

Aedicula

kapliczka zwieńczona frontonem opartym na kolumnach lub pilastrach.

Akroterion (naszczytnik)

dekoracyjny element rzeźbiarski, stosowany do zaakcentowania wierzchołków trójkątnego frontonu.

Al secco

technika malarstwa ściennego realizowanego na wyschniętym tynku, w odróżnieniu od techniki al fresco (fresk) polegającej na malowaniu na tynku wilgotnym.

Antependium (antepedium, frontale)

zakrycie przedniej części podstawy ołtarza wykonana jako ozdobna płaskorzeźba lub haftowana tkanina, przedstawiające sceny o treści ewangelicznej lub symbole chrześcijańskie.

Anulus

wypukły pierścień w górnej części kolumny.

Archiwolta

łuk dekoracyjny profilowany lub ornamentowany, obramiający czoło arkady, portalu, lub każdego innego łukowo u góry zakończonego otworu.

Assessor

 urzędnik sądów ziemskich ściągający kary do kasy sądowej, wybierany na sejmikach.

Atrium

dziedziniec przed fasadą kościoła ze studnią otoczony zazwyczaj krużgankiem.

Bandolet

pas rzemienny, noszony przez prawe ramię, służący do noszenia pałasza.

Baptysterium

pomieszczenie w kościele przeznaczone do obrzędu chrztu,  często odrębny budynek.

Barć (dzienia, bartno)

żywe rosnące w lesie drzewo z wydrążoną sztucznie jedną, lub kilkoma dziuplami na wysokości 2 - 4 sążni nad ziemią od strony południowo - wschodniej, dla hodowli pszczół.

Barok

w architekturze styl panujący w XVII – XVIII w.; po wstępnym okresie powagi i umiaru, pęd do dynamiki i bogactwa (przepych form, barw i szczegółów dekoracyjnych).

Bartnik

hodowca pszczół leśnych.

Baszta

wieża warowna w dawnych zamkach i murach obronnych miejskich (np: nad bramami miejskimi, lub w narożnikach), zwykle okrągła.

Baza

podstawa kolumny, filara lub pilastra, dźwigająca trzon, spoczywająca na podłożu bezpośrednio lub za pośrednictwem plinty lub cokołu. Zazwyczaj wykonana w postaci okrągłej płyty zdobionej na obwodzie profilowanymi wałkami.

Beneficium

uposażenie, dochód, lub godność osoby duchownej inaczej urząd kościelny z którym związane były dochody np.: z probostwa.

Blenda

płytka wnęka w elewacji budynku w formie okna lub arkady dla dekoracji ściany lub odciążenia muru przez zmniejszenie jego grubości.

Bór

przestrzeń lasu, w której znajdowało się 60 barci.

Bród

brody zwane kamiennymi były specjalnie moszczone kamieniami dla ułatwienia przeprawy przez rzekę, zwłaszcza o zbyt grząskim dnie. Ponadto spłycały koryto, nie utrudniając przepływu wodzie. W powiecie wąsoskim można wymienić Kamiennybród na rzece Łęk i Kiejstutowbród na górnej Wissie.

Burgrabia

zastępca starosty lub kasztelana, także zwierzchnik grodu niekasztelańskiego, strzegł bezpieczeństwa publicznego i wykonywania wyroków.

Burmistrz

od XV w. stał na czele rady miejskiej, wybierany spośród rajców, przejął w tym zakresie obowiązki dziedzicznego wójta.

Chałupa (chata)

 pierwotnie lepianka z gałęzi i gliny, później ze starodrzewu sosnowego z czterospadowym dachem ze słomy (strzechą), składająca się z sieni, izby z piecem (kuchni), komnaty (pokoju) i komory (sypialni), usytuowanych wokół komina.

Chobotnia

sieć rybacka zastawiana przy upustach.

Chorąży (propornik)

dzierżył przed wojskiem chorągiew swojej ziemi, powiatu.

Chrzcielnica

zbiornik najczęściej typu kielichowego przeznaczony na wodę święconą do obrzędu chrztu.

Cierlica

narzędzie w formie stałych i ruchomych listew drewnianych do ocierania włókien lnu i konopi.

Cyborium

ażurowa dekoracyjna obudowa ołtarza składająca się zazwyczaj z czterech kolumn podtrzymujących baldachim w formie kopuły, ostrosłupa lub o kształtach bardziej złożonych, często ze sklepieniem nad baldachimem, religijnie zw. tabernakulum.

Czambuł

najazd, napad gwałtowny.

Czeladż

w czasie pokoju służba gospodarska, w czasie wojny żołnierze rycerza (szlachcica).

Cześnik

początkowo podawał przy biesiadach puchary z winem, później potrawy. Z czasem urząd tytularny (byli wielcy koronni i litewscy, ziemscy i powiatowi).

Czółno

w odróżnieniu od łódek z desek wyrobiona jest z jednej kłody drzewa.

Denar (dziesiątak)

starodawna moneta srebrna = 1/18 grosza.

Deputat

delegat, deputowany – poseł na Sejm wybierany przez stan mieszczański.

Dobra

majątki dziedziczne, zastawne, lub ziemskie, duchowne, miejskie, królewskie, oraz ojczyste, macierzyste, odziedziczone.

Domena

wielkie posiadłości ziemskie należące do państwa, rodzin panujących lub magnackich.

Doścień

górna część ściany  nad podstawą sklepienia stanowiąca jego podporę.

Drab

żołnierz, piechur.

Dragon

żołnierz pieszy lub konny.

Dranica

nie rżnięta, lecz łupana z pnia drzewa iglastego cienka, wąska deska.

Drygubica

jest to potrójna siec rybacka z gęstą i cienką częścią środkową, oraz rzadszymi i grubszymi częściami bocznymi do zastawiania.

Dyl

gruba tarcica, gruba deska, belka, bal, pień drzewny przepiłowany wzdłuż.

Dwupolówka

system rolniczy polegający na kolejnej, przemiennej uprawie dwóch pól; na jednym uprawiano zboże zarówno ozime, jak jare, a drugie pozostawiano w tym czasie odłogiem dla zapobieżenia zbytniemu wyczerpaniu gleby; w następnym roku uprawiano pole poprzednio leżące odłogiem.

Dzierżenie

stan faktyczny (nie prawny) posiadania. Podstawą posiadania obok własności mogły być zastaw oraz dzierżawa. Dzierżenie wieczyste (dziedzictwo) oznaczało własność.

Dziesięcina

datek składany przez chrześcijan na rzec kościoła, pierwotnie dziesięcina snopowa później pieniężna, dzielony w dobie Piastów na cztery części; dla biskupa i plebana, na ubogich i budowę kościoła.

Dziewięcina

dziewiąta część z dochodów targowych, którą książę na ogół kogoś obdarzał np.; zasłużonego sobie rycerza.

Empora

galeria, budowana zazwyczaj nad bocznymi nawami kościoła, a w budowlach centralnych okrężnie, w celu powiększenia użytkowej powierzchni wnętrza, albo utworzenia powierzchni wyodrębnionej dla określonej grupy ludzi np.: dla zakonników.

Epitafium

ozdobna tablica wykonana z kamienia, metalu lub drewna dla uczczenia pamięci zmarłego, umieszczana zazwyczaj na ścianach lub filarach kościoła.

Fara

kościół parafialny, okolica, diecezja, parafia.

Fasada

główna elewacja budynku odróżniająca się od pozostałych okazałością, zawierająca zazwyczaj główne wejście do budynku.

Filar

podpora o wielobocznym przekroju, składająca się z głowicy, trzona, bazy.

Floren (gulden)

moneta powstała we Florencji w XIII w. rozpowszechniona w Europie, początkowo jako złota później jako srebrna zw. skrótem fl. Od 1507 r. wprowadza się w Polsce obok florena, dukata pojęcie złotego = 30 groszom. Z czasem wartość grosza będzie maleć i na złoty będzie przypadać ich więcej: 32, 58, 70, 120.

Folusz

pilśniarka, dawniej młyn wodny, służący do powierzchniowego spilśniania tkanin wełnianych (sukna).

Foryś

pachołek z trąbką torujący trąbieniem drogę dla przejazdu karety.

Fresk

technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku farbami odpornymi na alkaliczne działanie zawartego w zaprawie wapna. Nie każde malowidło ścienne jest freskiem.

Gać

grobla (pomost) z drzewa i faszyny w poprzek rzeki dla przeprawy.

Garniec

dawna miara ciał sypkich (zbożny) i płynnych (piwny), równy czterem kwartom (1 kwarta = 1 litr). 24 garnce = 1 baryła (94 litrów).

Gąsior

przyrząd z otworami na szyję i ręce do publicznego wymierzania kary za drobne przewinienia np.: na 1 godz. za szkodę w zbożu. Znajdowały się przy domach sołtysów, wójtów, na rynkach miejskich i dziedzińcach dworskich.

Gmina

ostatnie ogniwo administracji państwowej na wsi i w mieście z wójtem na czele.

Głowica

najwyższa (ukształtowana dekoracyjnie) wieńcząca część kolumny lub filara.

Główszczyzna

kara płacona przez zabójcę rodzinie zabitego.

Gotyk

styl panujący w XII – XVI w. charakteryzujący się w architekturze strzelistością budowli, przy zastosowaniu sklepień krzyżowo – żebrowych, systemu skarp i łuków przyporowych, oraz masowym stosowaniem detali architektonicznych. Na okres gotyku przypada rozwój budowli bazylikowych i halowych.

Grobla

wał zazwyczaj ziemny, nasypowy, spiętrzający wodę w rzece lub rozdzielający wody stojące (np.: obwałowanie stawów rybnych) lub służący jako nasyp pod drogę (tzw. drogi sypane). Dziedzic, który te groble na swoich ziemiach budował pobierał od podróżnych opłatę w rodzaju mostowego zw. groblowe.

Gród

osada obronna usytuowana w trudno dostępnym miejscu, siedziba księcia. Od XIV w. grodem zw. zamek – siedzibę starosty. Wokół grodu powstawało podgrodzie, późniejsze miasto.

Grodzisko

pozostałość po grodzie.

Grzywna

wiązka skórek zwierząt futerkowych jako jednostka płatnicza, później jednostka wagowo – pieniężna (w Polsce w XI – XIV o ciężarze 180 – 250 g).

Hajduk

usługiwał do stołu, a w czasie jazdy po złych drogach wyciągał karetę z błota.

Hetman

urząd centralny dowódcy wojsk zaciężnych istniejący od XV w. Od 1505 r. nosił nazwę hetmana wielkiego koronnego.

Iglica

dach wieży, hełmu w formie wysokiego wysmukłego ostrosłupa lub stożka.

Izbica

najwyższa kondygnacja wieży głównie kościelnej mieszczącej zwykle dzwony.

Jatka

budka kupiecka.

Jaz

dawniej rodzaj ruchomego plecionego płotu zastawianego w poprzek koryta rzeki dla ułatwienia połowu ryb wiecierzem zastawianym w otwory tego jazu.

Jurydyka (jurysdykcja, roki, roczki)

sądy grodzkie (miejskie), archiwa grodzkie sądowe.

Kaduk

spadek bezdziedziczny (po określonym czasie przechodził na własność króla).

Kamera

w dawnej Polsce pierwotnie urząd zarządzający dobrami królewskimi, póżniej urzędy skarbowe, administracyjne i komory celne.

Kanclerz

prowadził kancelarię królewską (spisywał i przechowywał ważne dokumenty). Później jako kanclerz wielki koronny był odpowiedzialny za politykę zagraniczną.

Kanonik

członek kapituły; tytuł honorowy nadawany duchownym.

Kapituła

zespół kanoników przy katedrze lub kolegiacie.

Kapnik

daszek na szczycie lub uskoku przypory wspierającej kościół.

Karbowy

niższy oficjalista dworski nadzorujący roboty polowe w dawnym folwarku. Na bokach czterokańciastej laski poprzez nacinanie karbów utrzymywał rejestr np.: wykonanych prac polowych.

Kartusz

dekoracyjne tło i obramienie np.: herbu, tablicy, płaskorzeźby, malowidła itp.

Kartuz

członek zakonu kontemplacyjnego (nazwa od miejscowości) o surowej regule założonego w XV w. we Francji.

Kasztelan

pierwotnie kasztelanów miały zamki (grody), powiaty do zarządu i obrony. Od XI w. kasztelan sprawował władzę w określonych prowincjach i nieco później w ziemiach (kasztelaniach). Kasztelanom podporządkowane były siły zbrojne, sprawowali sądy i nadzorowali zbieranie danin od ludności. Z czasem funkcje te przeszły na starostów, a kasztelanowie przerodzili się w dostojność reprezentacyjną senatu.

Katedra

główny kościół diecezji pod zwierzchnictwem biskupa.

Kem

pagórek lub wał zbudowany głównie z piaskowca i żwirów warstwowych, osadzonych w szczelinach lodowca w czasie jego tajania.

Klucz

hak w rodzaju wielkiej wędki do połowu ryb.

Klasycyzm

rozwój w XVII – XIX w. przez stosowanie elementów architektury antycznej; przejawiający się od lekkości i elegancji form, do surowości prostoty i monumentalności form, przy stosowaniu rzeźby , płaskorzeźby i malarstwa dekoracyjnego.

Kłomia

sieć rybacka rozpięta na drewnianej trójkątnej ramie, służąca do połowu ryb w małych jeziorach, strumieniach i rzekach.

Kolegiata

kościół nie będący katedrą, przy którym istnieje kolegium kanoników.

Kolumna

podpora o kolistym przekroju, składająca się z głowicy, trzona, bazy.

Kołpak

wysoka czapka bez daszka w kształcie cylindra lub stożka, futrzana lub obszyta futrem noszona w Średniowieczu przez Tatarów, a w Polsce w XV – XIX w.

Komesi

tak zwano wysokich urzędników królewskich; palatynów, wojewodów.

Komorzy

zawiadujący dworem.

Komornik

usługujący dworzanin. Komornika wojewodzińskiego zwano podwojewodzim, starościńskiego podstarościm (burgrabią). Komornika podkomorzego ( sędzia graniczny) zw. komornikiem granicznym (musiał być mierniczym).

Koncha

półkopuła, sklepienie mające kształt pionowo odciętej połowy czaszy zamykającej absydę, zw. niekiedy sklepieniem konchowym.

Konfesjonał

obudowane krzesło z klęcznikami, przeznaczony do słuchania spowiedzi.

Konfesja

grób męczennika – świętego usytuowany pod głównym ołtarzem.

Koniuszy

początkowo zarządca stad i stajni na dworach piastowskich, póżniej byli wielcy; koronny i litewski.

Konstytucje

mniejsze i większe uchwały sejmowe pisane w jęz. polskim (od XVI w.).

Kopieniactwo

najstarszy sposób uprawy roli, historycznie poprzedzało rolnictwo, gdzie podstawowym narzędziem do spulchniania ziemi pod zasiew była kopaczka, następnie motyka.

Korona

najwyższa wieńcząca część dachu, lub wiszący na łańcuchach pod stropem świecznik o kształcie obręczy z uchwytami do mocowania świec ozdobiony kryształami.

Korpus

nawa i prezbiterium kościoła bez przybudówek.

Korzec

= 32 garnce = 120 litrów = 98 kg.

Krajczy

obsługiwał (krajał i podawał mięsiwo) biesiadników na dworach.

Kruchta

przedsionek kościelny.

Księgi radzieckie

dawne księgi rady miejskiej służące do spisywania załatwianych spraw spadkowych i sporów między rzemieślnikami.

Kwiaton

gotycki element dekoracyjny wieńczący hełmy, wieże, szczyty, pinakle, wimpergi, wg.

Lektorium

drewniana lub murowana ścianka oddzielająca prezbiterium od nawy i zasłaniająca widok na ołtarz główny. Stosowane w XII – XVI w. W XVIII w. zostały w większości zlikwidowane. Patrz tęcza.

Liberowany

zwolniony od świadczeń publicznych, podatków.

Loch

podziemne głębokie pomieszczenie, zwykle pod dużymi budowlami, wykorzystywane dawniej jako więzienie.

Łan

włóka.

Łażnia

po staropolsku dom drewniany z piecem i ogniskiem, gdzie na rozpalone kamienie lano wodę. W wytworzonej parze wiązką suchych wici wprawiano w ruch powietrze i przypędzano do siebie.

Magistrat

stara nazwa władzy zarządzającej miastem. Byli to: wójt – władza sądowa, burmistrz – przewodniczący rady miejskiej, oraz urzędnicy, milicja miejska i stróże nocni.

Manifest

zażalenie wniesione do sądu przeciwko doznanej od kogoś krzywdzie.

Marszałek Wielki Koronny

początkowo należało do niego zarządzanie dworem królewskim, następnie czuwanie nad bezpieczeństwem monarchy. Pod nieobecność panującego prowadził obrady Senatu.

Marszałek ziemski powiatowy

prowadził sejmiki szlacheckie i organizował pospolite ruszenie.

Maswerk

gotycki element dekoracyjny, stosowany do wypełniania innych elementów.

Mensa

zasadnicza część ołtarza w postaci kamiennej płyty opartej na podporach, bloku lub skrzyni, zawierająca w centralnej części kwadratowe wgłębienie zw. sepulcrum, przeznaczone na wmurowanie relikwii męczenników.

Miary i wagi

jako jednostki porównawcze znajdowały się w grodach, miastach (w ratuszu), cechowane raz w roku przez urząd wojewody i dostępne wszystkim za darmo. Były to miary sukna, zboża wg. Miary do mierzenia zboża, jeżeli bednarskie, bywały dębowe, sosnowe, bukowe; jeżeli z jednego kloca dłubane były topolowe, wierzbowe, osowe i olszowe. W domowym zastosowaniu jako wag używano kamieni (później ciężarków); lekkich – 32 funtowych i ciężkich 60 funtowych. Ważono nawet większe sumy srebrnych pieniędzy.

Mieszczanie

stan mieszczański w Polsce wytworzyli sprowadzeni w XIII w. niemieccy rzemieślnicy, gdyż osiadła po miastach szlachta polska nie podejmowała się początkowo zajęcia  rzemieślniczego. Podstawą praw miejskich był przywilej lokacyjny (osadniczy) oparty na prawie niemieckim lub chełmińskim, czyniący mieszczan właścicielami gruntów, placów i pobudowanych na nich domów. Wprowadzono też początkowo pewne ograniczenia wg których ówczesny mieszczan mógł piastować tylko urzędy miejskie, nie mógł posiadać dóbr ziemskich, ani ubierać się po szlachecku.

Miecznik

nosił honorowo miecz przed księciem, lub królem podczas uroczystości (byli powiatowi, ziemscy, wojewódzcy i koronni) .

Mila

miara długości (12600 łokci warszawskich x 24 cale = 12600 x 60 cm = 7,5 km).

Mlewo

zboże przeznaczone do przemiału oraz będące w trakcie mielenia; produkt mielenia.

Młóto

słodziny, produkt odpadowy (nierozłożone części ziarna) powstający przy produkcji piwa, wykorzystywany jako pasza dla bydła.

Monstrancja

sprzęt liturgiczny służący do wystawiania konsekrowanej (przeistoczonej) hostii dla adoracji, lub noszenia jej podczas procesji.

Morena

materiał skalny niesiony i osadzony przez lodowiec pozostały po jego stopieniu, składający się z głazów narzutowych, żwiru, piasku i gliny.

Mozaika

technika malarstwa, polegająca na układaniu obrazu z drobnych płytek.

Mórg, morga

do XVIII w. 1 mórg @ 0,6 ha, XIX w. 1 mórg @ 0,56 ha, obecnie 1 mórg @ 0,5 ha.

Narteks

przedsionek w postaci prostokątnej lub owalnej dobudówki do świątyni, usytuowanej przed wejściem do nawy. Od Średniowiecza narteks przekształcił się w kruchtę.

Nawa

część kościoła, zawarta pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Rozróżnia się nawę główną usytuowaną na osi kościoła i nawy boczne, zwykle węższe od głównej i oddzielone od niej szeregami podpór (słupów, filarów, kolumn).W budowlach sakralnych występują również nawy poprzeczne zw. transeptem.

Niewód

długa sieć służąca do połowu ryb w morzu, jeziorze, stawie i rzece, złożona z podłużnych skrzydeł i z matni t.j. workowatej części gromadzącej złowione ryby.

Ochmistrz

dawniej zarządzający dworem, czasem opiekun dzieci dworskich.

Okolnica

typ wsi, w której wokół placu lub stawu stoją dość zwarte zabudowania tworzące zamknięty pierścień.

Odłóg

pole nie uprawiane i nie obsiewane przez wiele lat w celu przywracania żyzności glebie.

Ołtarz

pierwsze ołtarze miały formę stołu lub tumby (skrzyni grobowej). Od IV w. pojawiły się dekoracyjne obudowy ołtarzy z płaskorzeźbami, malowidłami, ruchomymi skrzydłami, z obrazem lub rzeźbą po środku ołtarza, bogato złocone, ale i z przewagą prostych form nad dekoracją. Główną częścią ołtarza jest mensa, w którą są wmurowane relikwie. Ołtarze były wykonywane głównie z drewna, marmuru lub stiuku. Współczesne ołtarze główne są ustawiane na granicy prezbiterium i nawy głównej kościoła. Charakteryzuje je ascetyczna niemal prostota i prawie zupełny brak zdobienia.

Opole

grupa wiosek i osad rolnych otoczonych i połączonych polami, dzisiaj gmina,

Ościa

– żelazny zębaty grzebień osadzony na drewnianym trzonku do połowu ryb.

Pacyfikał

bogato zdobiony relikwiarz w kształcie krzyża lub monstrancji.

Palatyn

od XI w. najwyższy urzędnik dworski zastępujący władcę we wszystkich sprawach publicznych, związanych z funkcjonowaniem państwa i dworu. W razie potrzeby kierował wojskiem i sprawował sądy w imieniu władcy.

Pałasz

broń biała między mieczem i szablą.

Pańszczyzna

obowiązek włościan (od XV do XVIII w.)  odrabiania od 2-4 dni w tygodniu.

Pastoforia

dwa małe pomieszczenia przylegające symetrycznie do absydy prezbiterium.

Pilaster

płaskosłup, płaski filar, który pełni funkcję podpory lub elementu dekoracyjnego podziału powierzchni ściany albo też obie te funkcje łącznie. Jest również stosowany jako element obramowania otworów bramowych, drzwiowych i okiennych.

Pinakiel (fiala)

gotycki element dekoracyjny o smukłym czworobocznym trzonie.

Plafon

pole dekoracyjne np.: na podniebieniach sklepień jako malowidło (np.: fresk).

Plinta

płaska, najczęściej kwadratowa płyta kamienna pod bazą kolumny.

Płodozmian

kilkuletni lub kilkunastoletni cykl uprawy ustalonych typów roślin na poszczególnych polach podzielonego gospodarstwa tzw. zmianowanie.

Podczaszy

zastępca cześnika, próbujący napoje przed podaniem księciu (królowi). W czasach późniejszych urząd tytularny (byli ziemscy, oraz wielcy koronni i litewscy).

Podkomorzy

zastępca komorzego, urzędnika zarządzającego komorą (dworem). Z czasem podkomorzy był wyższy od komorzego. Od XIV w. rozpatrywał sprawy graniczne szlachty (podkomorzy ziemski).

Podsędek

zastępca sędziego w sądach ziemskich.

Podsienie (przysienie, podcienie)

dach przed domem np.: karczmą.

Podskarbi

podskarbi wielki koronny – zarządzający skarbem państwa; podskarbi nadworny – zarządzający skarbem króla (odpowiadali za skarbiec, dochody, mennicę).

Podstarości bartny

rodzaj woźnego w sądach bartnych (zastępca starosty bartnego).

Podstoli

doglądał stołów królewskich, lub książęcych (byli powiatowi, ziemscy, wielcy koronni i litewscy); zastępca stolnika. Z czasem tytuł honorowy urzędnika ziemskiego.

Polichromia

wielobarwne malowidła dekoracyjne na ścianach, sklepieniach i rzeźbach.

Portal

obramowanie (często dekoracyjne) otworu drzwiowego.

Posesor

dzierżawca dóbr ziemskich, właściciel zależny, zw. czasami dziedzicem.

Posiadanie

stan faktyczny (nie prawny), dawniej nazywany dzierżeniem. Podstawą posiadania mogły być obok własności zastaw czy dzierżawa.

Pospolite ruszenie

obowiązek szlachty polskiej do stawienia się z pełnym orężem na koniu do obrony kraju w powszechnej wyprawie.

Postrzyganie sukna

pierwotnie ręczne strzyżenie meszku wystającego ponad powierzchnię sukna. Po zmechanizowaniu robi to postrzygarka składająca się z zespołu noży płaskich i współpracujących z nimi jak nożyce noży śrubowo rozmieszczonych na obracających się walcach.

Poświątne

grunt przeznaczony pod fundację kościoła.

Powiat

grupa opol (dzisiaj gmin) wspólnie zarządzana.

Prałat

tytuł honorowy, lub wyższy dostojnik kościelny sprawujący władzę. Nosi sutannę lamowaną fioletem i fioletowy pas.

Prezbiterium

część kościoła z ołtarzem głównym przeznaczona dla duchowieństwa i zwykle oddzielona od nawy głównej niewielkim podwyższeniem o kilku stopniach, łukiem tęczowym i balustradą, wyodrębniająca się wizualnie z bryły kościoła również w jej widoku zewnętrznym (dawniej tą część bryły kościoła zw. absydą). Pod ścianami prezbiterium znajdują się często stalle t.j. obudowane ławki z klęcznikami dla kleru. Do prezbiterium dobudowana jest zakrystia, a niekiedy kaplica.

Pręgierz

słup przed ratuszem, gdzie karano publicznie przestępców.

Proboszcz

tytuł rządcy parafii, przysługujący tylko nielicznym na mocy przywileju z beneficjum plebańskiego. Nie mających takiego przywileju do XIX w. nazywano plebanami.

Przypora

pionowy zewnętrzny filar przyścienny o boku ukośnie lub uskokowo ściętym, służący do wzmocnienia ściany oraz przenoszenia ciężaru sklepień na podłoże. Jest to podstawowy element systemu przyporowego w kościołach gotyckich przy sklepieniach krzyżowo – żebrowych podpartych konstrukcją filarową.

Pseudogotyk

Styl naśladujący gotyk; w architekturze, zwłaszcza w XIX w.

Radło

najstarsze rolnicze narzędzie sprzężajne do orki gleby bez odwracania skiby. Początkowo wykonywane całe z drewna, póżniej z symetryczną radlicą metalową; występowały dwa typy radła: rylcowe i płozowe.

Ratusz

budynek z wieżą, czasami wolnostojącą, w którym zazwyczaj mieściły się władza sądowa z wójtem, rada miasta z burmistrzem, straż miejska i więzienie.

Rajtar (dragon)

żołnierz uzbrojony w strzelbę i pałasz.

Recesja

rozwój na przełomie XIX – XX w. głównie w architekturze wnętrz. Cechuje go falistość i płynność linii, ornament, linearyzm oraz subtelna jasna kolorystyka.

Regiment

pierwotnie znaczył rząd, panowanie, później komendę, dowództwo, dzisiaj pułk.

Rejent

urząd kancelarii sądowej.

Renesans

rozwój przypada na XV – XVII w. Styl zrywający z gotykiem, nawiązujący do  świata antycznego. Budowle cechuje realizm, harmonia i prostota z zachowaniem zasad perspektywy, dbałość o uwydatnienie piękna przy jasnym pełnym świetle wnętrza.

Retabulum

płaskorzeżbiona lub malowana nastawa ołtarzowa (obudowa ołtarza) ustawiona na tylnej jego części na mensie lub na odrębnej podbudowie.

Rybałt

organista, śpiewak kościelny, wędrowny.

Ryngraf

rodzaj mosiężnego szkaplerza noszony na piersiach przez rycerzy.

Roki bartne

dni naznaczone do sądzenia spraw w sądach bartnych.

Rokoko

styl panujący w XVIII w. (styl Ludwika XV) traktowany jako ostatnia faza baroku, odznaczający się lekkością i dekoracyjnością form (rzeźba i malarstwo), swobodną kompozycją, płynnością i lekkością linii oraz motywami egzotycznymi.

Rotmistrz

dowódca roty pieszej, lub oddziału jazdy.

Sążeń

długość wyznaczona palcami rozkrzyżowanych poziomo rąk przeciętnego mężczyzny.

Sejmiki

istniały od XVI w. poza sejmem walnym po województwach, ziemiach i powiatach jako organy samorządu. Sejmiki wybierały posłów sejmowych, którzy byli zobowiązani do przestrzegania uchwał sejmikowych w sejmie.

Sekretarz

początkowo byli to pisarze i komornicy królewscy, a od 1504 r. powstał urząd sekretarza wielkiego koronnego, a później jeszcze litewskiego, najbliższych urzędników królewskich. Przechowywali oni tajne pisma wagi państwowej, zastępowali kanclerzy, a na sejmach odczytywali pisma publiczne.

Senator

członek senatu. Z mocy pełnionych urzędów senatorami byli biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, podskarbiowie i in. wysocy urzędnicy królewscy.

Sepularum

kwadratowe wgłębienie w mensie przeznaczone na wmurowanie relikwii.

Sędzia Pokoju

niekwalifikowany sędzia w czasach Księstwa Warszawskiego w praktyce wysuwany spośród szlachty przez sejmiki, którego zadaniem było doprowadzać do ugody w sprawach cywilnych, sprawować sądownictwo niesporne w zakresie opieki itd.

Sgraffito

technika dekoracyjna malarstwa ściennego polegająca na pokrywaniu muru najczęściej dwiema warstwami zróżnicowanego kolorystycznie tynku, a następnie fragmentarycznym zeskrobywaniu w/g określonego rysunku wilgotnych jeszcze warstw górnych, co daje kompozycję o motywach geometrycznych (zdobienie elewacji w renesansie).

Sklepienie

składa się z górnej powierzchni zw. grzbietem, dolnej zw. podniebieniem i płaszczyzny oparcia na podporze zw. wezgłowiem. Sklepienie oparte na murze oporowym nazywa się zamkniętym, a na podporach otwartym. Posiada różny kształt i konstrukcję.

Sygnaturka

niewielka wieżyczka usytuowana na dachu (na ogół na kalenicy) kościoła, zwykle nad prezbiterium lub nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu, mieszcząca mały dzwon kościelny.

Solnik

pozbawiał przez warzenie sól kamienną różnych domieszek mineralnych.

Sołtys

dziedziczny zwierzchnik wiejski posiadający władzę sądowniczą; głównie sądzenie w mniejszych sprawach z ławnikami wybranymi spośród kmieci. Obowiązkiem sołtysa była służba konna w czasie wojny. Od XVI w. miejsce sołtysa zajęli wójtowie.

Stalle

najczęściej drewniane lub kamienne ławy ustawiane pod ścianami prezbiterium przeznaczone dla uczestniczącego w nabożeństwie duchowieństwa. Stalle zazwyczaj miewały bogate formy architektoniczno – plastyczne; wysokie, ozdobne, pokryte dekoracją rzeźbiarską lub malarską, oparcia oraz obudowane z przodu klęczniki.

Sterczyna

pionowy wieńczący element dekoracji architektonicznej.

Stiuk

materiał zdobniczy w postaci tynku szlachetnego nakładanego na ściany i elementy architektoniczne we wnętrzach budynków.

Stan

mieszkanie bartnika, lub stajnia zajezdna z wozownią przy karczmie przydrożnej.

Starosta

namiestnik królewski (zwierzchnik) na danym terytorium, początkowo większym (starosta królewski), potem na mniejszym (starosta grodzki), posiadający władzę sądowniczą nad chłopami, mieszczanami i szlachtą. Starostowie przejęli część kompetencji od wojewodów i kasztelanów.

Starosta bartny

funkcja wybieralna ze szlachty do przewodniczenia sądom bartnym.

Statuty

ustawy królewskie pisane łaciną z radą senatorską (do XV w.).

Stolnik

nadzorował kuchnię i podawanie potraw na stół królewski. W XIV – XVI w. tytularny urzędnik ziemski.

Szafarze

urzędnicy pobierający cło i zabawiający gości.

Szambelan

na pokojach królewskich pełnił usługi honorowe.

Szeląg

małe miedziane monety bite w latach 1659 – 1666 zw. boratynkami od nazwiska dzierżawcy mennicy polskiej Tytusa Boratyniego. W XVIII w. 3 szelągi = 1 gr.

Szlaban

rogatki mytne na drogach sypanych (groblach) i przy mostach do pobierania myta grobalnego i mostowego. W innym znaczeniu była to skrzynia do spania która po zamknięciu służyła za ławę.

Szpital

od XIII w. był to przytułek dla ubogich i nędzarzy budowany na przedmieściach miast razem z kościołem św. Ducha, później były to domy schronienia dla okaleczonych żołnierzy, a od XVIII w. wyłącznie dla chorych.

​

​