Wprowadzenie
Wąsosz – wieś leżąca nad rzeką Wissą, prawym dopływie Biebrzy, obecnie siedziba władz gminy Wąsosz w woj. podlaskim, dawniej była miastem i siedzibą powiatu leżącego w granicach północno-wschodniego Mazowsza.
Początek osadnictwu w miejscu przyszłego miasta Wąsosza dał Jakub z Mamina zostając w dniu 30.05.1425 r. pierwszym posiadaczem gruntów położonych przy ujściu Gręski do Wissy, gdzie przebiegał główny trakt handlowy wiodący z Mazowsza na Litwę z odgałęzieniem do Prus. Jakub z Mamina grunta te w 1428 r. sprzedał mierniczemu księcia mazowieckiego Janusza I, Jaśkowi z Roman, który od dnia 12.10.1425 r. był posiadaczem 20 włók ziemi położonych przy ujściu Skiejtowstoku do Wissy i to on rozpoczął organizację osady. Zbudował dwór i osadzał kmieci. W dniu 13.05.1436 r. Wąsosz uzyskał prawa miejskie na mocy przywileju księcia mazowieckiego Władysława I. Jaśko Roman za grunta (30 włók) włączone w posiadłości Wąsosza, otrzymał od księcia w dn. 27.02.1437 r. 40 włók zw. Glinki, gdzie się osiedlił. Książę Władysław I zbudował w Wąsoszu zamek książęcy i kościół parafialny. Od 1471 r. Wąsosz stał się centrum nowopowstałego powiatu wąsoskiego, drugiego po powiecie wiskim w ziemi wiskiej. W Wąsoszu rozpoczęły działalność sądy grodzkie i ziemskie, odbywały się targi i jarmarki, przyjeżdżali kupcy mazowieccy, pruscy i litewscy. Wąsosz stał się ruchliwym handlowo – rzemieślniczym miastem. Okres największej świetności Wąsosz przeżywał za ostatnich książąt mazowieckich i trwał do wybuchu wojen polsko – szwedzkich, kiedy to zaznaczył się upadek ekonomiczny Wąsosza. Trzeci rozbiór Polski przyniósł likwidację powiatu wąsoskiego, a po upadku Powstania Styczniowego Wąsosz stracił prawa miejskie (1869 r.). Wąsosz nigdy nie odzyskał swej dawnej świetności, to jednak rozwijał się nadal jako osada gminna. Do czasów współczesnych zachował się późnogotycki kościół parafialny wzniesiony w XVI w. (przebudowany w XIX w.) i barokowy kościół pokarmelicki z XVII w.
Przedstawiona na tych stronach historia Wąsosza obejmuje głównie okres historii Wąsosza jako miasta, chociaż niektóre zagadnienia dla lepszego ich naświetlenia zostały rozwinięte do czasów późniejszych. Regionalne wydarzenia historyczne zostały przedstawione na tle wydarzeń historycznych ziemi wiskiej, a niekiedy szerzej Mazowsza, Polski.
Po przedstawieniu okresu przedosadniczego, szerzej zostały naświetlone ważniejsze fragmenty dziejów osadnictwa w granicach późniejszego powiatu wąsoskiego i związane z tym wytwarzanie się nazw miejsc, wsi i ludzi. Trud przodków w dziele zasiedlania i zagospodarowywania ziem nad Wissą przedstawiony został w opisie zajęć ludzi jakim się poddawali na przestrzeni wieków. Powstanie miasta Wąsosz, jego rozwój ekonomiczny, opis dziejów parafii wąsoskiej, to podstawowe tematy niniejszego opracowania.
Ponieważ ziemia nad Wissą były areną ważnych wydarzeń w dziejach Polski, w zarysie przedstawiono niektóre zagadnienia związane z działaniami zbrojnymi w północno wschodniej części Mazowsza z okresu najazdu szwedzkiego na Polskę, kampanii napoleońskiej i trzech powstań narodowych: Kościuszkowskiego, Listopadowego i Styczniowego.
Pod zakładką "Rody" przedstawiono historię niektórych zacnych rodzin związanych dawniej z parafią Wąsosz, których przedstawiciele spoczywają lub mają symboliczne groby na cmentarzu parafialnym w Wąsoszu: Klimontowicz, Kozłowski, Filipkowski, L Hodiesniere, Bzura, Chojnowski, Łaguna, Mościcki, Łempicki, Łuniewski.
Swoje miejsce znalazł na stronach Rzędzian z Wąsoszy. Stroną rozwojową są "dodatki" gdzie znalazły się tematy różne.