Tematy: Wprowadzenie, Środowisko fizjograficzne.
Wprowadzenie
Wąsosz – wieś leżąca nad rzeką Wissą, prawym dopływie Biebrzy, obecnie siedziba władz gminy Wąsosz w woj. podlaskim, dawniej była miastem i siedzibą powiatu leżącego w granicach północno-wschodniego Mazowsza.
Początek osadnictwu w miejscu przyszłego miasta Wąsosza dał Jakub z Mamina zostając w dniu 30.05.1425 r. pierwszym posiadaczem gruntów położonych przy ujściu Gręski do Wissy, gdzie przebiegał główny trakt handlowy wiodący z Mazowsza na Litwę z odgałęzieniem do Prus. Jakub z Mamina grunta te w 1428 r. sprzedał mierniczemu księcia mazowieckiego Janusza I, Jaśkowi z Roman, który od dnia 12.10.1425 r. był posiadaczem 20 włók ziemi położonych przy ujściu Skiejtowstoku do Wissy i to on rozpoczął organizację osady. Zbudował dwór i osadzał kmieci. W dniu 13.05.1436 r. Wąsosz uzyskał prawa miejskie na mocy przywileju księcia mazowieckiego Władysława I. Jaśko Roman za grunta (30 włók) włączone w posiadłości Wąsosza, otrzymał od księcia w dn. 27.02.1437 r. 40 włók zw. Glinki, gdzie się osiedlił. Książę Władysław I zbudował w Wąsoszu zamek książęcy i kościół parafialny. Od 1471 r. Wąsosz stał się centrum nowopowstałego powiatu wąsoskiego, drugiego po powiecie wiskim w ziemi wiskiej. W Wąsoszu rozpoczęły działalność sądy grodzkie i ziemskie, odbywały się targi i jarmarki, przyjeżdżali kupcy mazowieccy, pruscy i litewscy. Wąsosz stał się ruchliwym handlowo – rzemieślniczym miastem. Okres największej świetności Wąsosz przeżywał za ostatnich książąt mazowieckich i trwał do wybuchu wojen polsko – szwedzkich, kiedy to zaznaczył się upadek ekonomiczny Wąsosza. Trzeci rozbiór Polski przyniósł likwidację powiatu wąsoskiego, a po upadku Powstania Styczniowego Wąsosz stracił prawa miejskie (1869 r.). Wąsosz nigdy nie odzyskał swej dawnej świetności, to jednak rozwijał się nadal jako osada gminna. Do czasów współczesnych zachował się późnogotycki kościół parafialny wzniesiony w XVI w. (przebudowany w XIX w.) i barokowy kościół pokarmelicki z XVII w.
Przedstawiona na tych stronach historia Wąsosza obejmuje głównie okres historii Wąsosza jako miasta, chociaż niektóre zagadnienia dla lepszego ich naświetlenia zostały rozwinięte do czasów późniejszych. Regionalne wydarzenia historyczne zostały przedstawione na tle wydarzeń historycznych ziemi wiskiej, a niekiedy szerzej Mazowsza, Polski.
Po przedstawieniu okresu przedosadniczego, szerzej zostały naświetlone ważniejsze fragmenty dziejów osadnictwa w granicach późniejszego powiatu wąsoskiego i związane z tym wytwarzanie się nazw miejsc, wsi i ludzi. Trud przodków w dziele zasiedlania i zagospodarowywania ziem nad Wissą przedstawiony został w opisie zajęć ludzi jakim się poddawali na przestrzeni wieków. Powstanie miasta Wąsosz, jego rozwój ekonomiczny, opis dziejów parafii wąsoskiej, to podstawowe tematy niniejszego opracowania.
Ponieważ ziemia nad Wissą były areną ważnych wydarzeń w dziejach Polski, w zarysie przedstawiono niektóre zagadnienia związane z działaniami zbrojnymi w północno wschodniej części Mazowsza z okresu najazdu szwedzkiego na Polskę, kampanii napoleońskiej i trzech powstań narodowych: Kościuszkowskiego, Listopadowego i Styczniowego.
Pod zakładką "Rody" przedstawiono historię rodów szlacheckich osiadłych w dawniej parafii Wąsosz, których przedstawiciele spoczywają lub mają symboliczne groby na cmentarzu parafialnym w Wąsoszu, oraz większości rodów szlacheckich związanych osadniczo z dawnym powiatem wąsoskim
Swoje miejsce znalazł też Rzędzian z Wąsoszy. Stroną rozwojową są "dodatki" gdzie znalazły się tematy różne.
Środowisko fizjograficzne
Między Narwią a Wissą jeszcze w 1341 r. szumiała puszcza zw. przez Krzyżaków Narwomode, czyli puszcza Narwiańska. Dolinę Wissy (po jaćwiesku zw. Weyse) porastała puszcza Wissa (po jaćwiesku zw. Weyse), a tereny za Wissą w kierunku dorzecza rzeki Ełk (dawniej Łęk) porastały puszcze: Rożeńsko i Dybła.
Rzeka Wissa przecina z północy na południe wschodnią część Wysoczyzny Kolneńskiej. Przy ujściu dopływów tej rzeki: prawego Gręski i lewego Skiejtowstoku lokowano w 1436 r. miasto Wąsosz. Miejsce gdzie do rzeki uchodzą jej dopływy, dawniej zwano Vasosche, stąd nazwa wsi Wąsosz(e). Na mapie Polski znajduje się 8 miejscowości o nazwie Wąsosz, 3 o nazwie Wąsosze, 1 o nazwie Wąsosza i 2 o nazwie Wąsocz. Położenie geograficzne osady Wąsosz nad Wissą określają parametry:
długość geograficzna wschodnia E - 22° 17’ 08”
szerokość geograficzna północna N - 53° 58’ 57”
W 1471 r. Wąsosz stał się siedzibą nowopowstałego powiatu wąsoskiego, którego obszar obejmował północno-wschodnią część Wysoczyzny Kolneńskiej po dorzecze rzeki Łęk (dolny) dające początek Kotlinie Biebrzańskiej. Wysoczyznę Kolneńską od Kotliny Biebrzańskiej w tym rejonie oddziela wał o wysokości 15 – 30 m przebiegający na południe od Grajewa po Mścichy i dalej na południe. Wał stanowi północną część Niziny Podlaskiej. Wysoczyzna Kolneńska ograniczona jest Pojezierzem Mazurskim - od północy, oraz dolinami rzek: Pisy - od zachodu, Biebrzy - od wschodu i Narwi - od południa. Wysoczyzna Kolneńska znajduje się w geograficznej linii podziału Europy na Środkową i Wschodnią. Obszar byłego powiatu wąsoskiego znajdował się w Europie Wschodniej. Rezultatem ścierania się nad tym rejonem mas powietrza oceanicznych z kontynentalnymi są częste zmiany pogody oraz silne wiatry. A oto niektóre cechy klimatu dla omawianego terenu:
średnia roczna temperatura ~ 7,0 °C
suma roczna opadów ~ 0,55 mm
okres z temperaturą ujemną do 4,5 miesiąca
okres z opadami do 6,0 miesięcy
okres wegetacyjny do 7,0 miesięcy
Wzdłuż północnej granicy byłego powiatu wąsoskiego ciągnie się pasmo wzniesień (moreny czołowe) ze spadkiem wysokości w kierunku Grajewa:
Milewo – Gałązki (205,4 m), Kurki (207,3 m), Niedżwiadna (195,2 m) Chojnowo (187,8 m), Chojnówek (163,1 m), Kurejwa (163,9 m), Flesze (152,1 m) i Uścianki (150,9 m).
W zachodniej części dawnego powiatu wąsoskiego, tuż przed historyczną granicą ziem łomżyńskiej i wiskiej, ciągną się najwyższe wzgórza omawianego terenu osiągając wartości szczytowe w okolicach wsi:
Milewo Gałązki (205,4 m), Kurki (207,3 m), Marki (205,6 m), Żebrki (198,7 m) Świdry Dobrzyce (197,4 m), Kurkowo (200,3 m) i Bagienice (200,9 m).
Na zachód od Wissy spotykamy się z całym szeregiem dużych wzgórz kemowych zbudowanych z piasków i żwirów. W okolicach Ławska, Siwek, Słucza i Roman występują duże, połogie moreny czołowe. Pomiędzy Wąsoszem a Kownatkami rozciąga się wał morenowy z wyróżniającymi się wzniesieniami w okolicach:
Komosewa (158,2 m), Smolnik (157,7 m) i Lisiej Góry (150,6 m).
Wokół Wąsosza wysokość wzniesień nad poziomem morza kształtuje się następująco:
Świdry Awissa - 141,6 m, Kol. Niećkowo - 139,8 m, Komosewo - 158,2 m, Kol. Komosewo - 143,6 m, Kol. Łempice - 143,8 m, Łempice - 143,3 m, Koniecki - 150,0 m, Sokoły - 150,0 m.
Wzniesienia te opadają stopniowo w kierunku rzek obniżając się w dolinie Wissy na południu i północy Wąsosza do 120 m npm (Rynek – 122 m npm.). Przeważająca część gruntów wąsoskich położona jest na wysokości 120 do 140 m npm.
W dolinie Wissy i jej dopływów uformowały się gleby bagienne, wypełnione w dużej części torfem, surowcem naturalnym wykorzystywanym dawniej do celów opałowych. Warstwa torfu, gdzieniegdzie kilkumetrowa, powstała po ostatnim zlodowaceniu po ociepleniu klimatu wywołującego nadmierną wilgotność. Pewne obszary doliny Wissy pokrywały rozległe, podmokłe łąki, które zawierały rudę darniową wykorzystywaną dawniej do celów hutniczych. Rozległe łąki pokrywa bogata roślinna szata. Duża cześć terenów zawiera piasek nadający się do produkcji wysokogatunkowego szkła. Inne spotykane surowce naturalne to żwir i głazy narzutowe polodowcowe wykorzystywane w budownictwie. Rozpoznane złoża kruszywa są jedne z największych w województwie podlaskim obok złóż w rejonie Suwałk i Sokółki. Większość gleb jest sklasyfikowana w V i VI klasie.
W wyniku kolonizacji większość puszcz i lasów zamieniono w pola uprawne. Z puszcz najdłużej nie kolonizowano puszczy Dybła po której dzisiaj pozostały lasy sosnowo świerkowe w okolicach wsi Dybła, Ruda, Przechody i Żebry, oraz brzozowo olchowe w okolicach wsi Kapice, Białaszewo - Sośnia. Na północny wschód od wsi Wólka Piaseczna pozostał grąd z dużą ilością starych dębów. Nad Wissą na terenie gminy Wąsosz zachowały się obszary lasu z fragmentami olsu i łęgu jesionowo – olszowego. W 1998 r. zostały uznane za rezerwaty przyrody pod nazwą
"Ławski Las I" (108,93 ha) i "Ławski Las II" (74,11 ha).
Żeglowna dawniej rzeka Wissa, prawy dopływ Biebrzy służyła w początkach kolonizacji jako handlowa droga wodna, głównie do spławu drewna. Współcześnie w wyniku zakrojonych na szeroką skalę melioracji doszło do obniżenia poziomu wód rzek i zaniku wielu mniejszych rzek. Wissa stała się wąską rzeczką, a jej dopływy jak Gręska i Skiejtowstok pełnią dzisiaj rolę rowów melioracyjnych.