Tematy: Kształtowanie się parafii  -  Obszar parafii  -  Struktura diecezjalna  -  Dekanat

 

Kształtowanie się parafii

 

W północno – wschodniej części ziemi wiskiej wraz z lokacją w 1436 r. miasta Wąsosz powołano zapewne parafię wąsoską. W tym też roku, w tej części ziemi wiskiej zbudowano jeszcze kościoły w Romanach i Przytułach, a 4 lata później w Grabowie. Z parafii Romany wydzielono w 1444 r. parafię Słucz, a z parafii Romany i Przytuły w 1482 r. wydzielono parafię Radziłów.

Parafia wąsoska stała się wspólnotą osadników północnej części ziemi wiskiej, spotykających się w kościele parafialnym na Mszy Św. Brali tu śluby, chrzcili swoje dzieci i grzebali zmarłych.

W kościele wierni dowiadywali się o ważnych wydarzeniach w okolicy. Obecność w kościele stanowiła też okazję do spotkań towarzyskich po nabożeństwie. Parafianie byli podporządkowani władzy plebana, a kościół parafialny był przedmiotem troski wszystkich parafian. Z kościołem parafialnym była związana szkoła parafialna. Duże odległości poszczególnych miejscowości od kościoła, nienajlepsza sieć dróg lokalnych i ciągły wzrost liczby parafian, stworzyły konieczność tworzenia nowych parafii. Na rozbudowę sieci parafialnej miały duży wpływ stosunki własnościowe panujące na danym obszarze. Nowe kościoły fundowali głównie zamożni właściciele ziemscy. Na obszarach zamieszkanych przez drobną szlachtę kościoły fundowano rzadziej, stąd parafie były tu wielkie. Drugi kościół w parafii wąsoskiej wybudowano przed 1463 r. w Niedźwiadnej. Fundatorami zostali właściciele Brzeżna i właściciel Niedźwiadnej Konrad, starosta wiski w latach 1472 - 1493. Nową parafię Niedźwiadna wydzielono po roku z parafii wąsoskiej. Fundatorzy kościoła mieli w tym kościele swoje groby. W wyniku postępującej kolonizacji ziem na północ od Wąsosza i zagęszczaniem się osadnictwa, książę biskup płocki Kazimierz III, do 1475 r. pan tej ziemi wydzielił w 1479 r. z parafii wąsoskiej nową parafię Grajewo. Stało się to możliwe po fundowaniu w dniu 8 II 1478 r. kościoła w Grajewie przez założyciela Grajewa Jan z Białowieży, krajczego nadwornego księcia i starostę biskupich dóbr pułtuskich.

W 1533 r. biskup płocki Andrzej Krzywicki wydzielił z parafii wąsoskiej trzecią z kolei parafię w Białaszewie. Kościół fundował w 1532 r. założyciel tej wsi Jan Godaczewski h. Gozdawa, podpisek i wójt łomżyński. Była to ostatnia parafia wydzielona wówczas z parafii wąsoskiej. W 1918 r. z części obszaru parafii Białaszewo zostały utworzone parafie: Osowiec, Przechody i Kapice.

W 1471 r. ziemia wiska została podzielona na dwa powiaty:

- wiski obejmujący parafie: Burzyn, Dobrzyjałowo, Drozdowo, Jedwabne, Piątnica, Przytuły, Wizna.

- wąsoski obejmujący parafie: Grabowo (część), Grajewo, Niedżwiadna, Radziłów, Romany, Słucz, Wąsosz.

Po utworzeniu w 1548 r. powiatu radziłowskiego, w powiecie wąsoskim pozostały parafie: Wąsosz, Grajewo, Niedźwiadna, Białaszewo i cześć parafii Grabowo,

a w powiecie radziłowskim znalazły się parafie: Radziłów, Słucz, Przytuły i Romany.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Następny kościół w parafii wąsoskiej zbudowano dopiero przed 1711 r. w pobliskim Szczuczynie, z fundacji właściciela tego miasta podkanclerzego W. Ks. Litewskiego, Stanisława Antoniego Szczuki. Kościół konsekrowano w 1743 r., ale parafię pw. NMP erygowano dopiero ok. 1889 r., co oznacza, że kościół w Szczuczynie do tego czasu pozostawał kościołem filialnym parafii Wąsosz. Do 1805 r. wszystkich sakramentów (chrztów, ślubów i pogrzebów) dla parafian ze Szczuczyna udzielano w kościele w Wąsoszu. Od 1805 r. gdy klasztor w Szczuczynie został opuszczony przez Zakon Pijarów, ksiądz przy kościele szczuczyńskim udzielał wszystkich sakramentów. Od 1826 r. ślubów udzielano tylko w Wąsoszu. Był to okres zaborów, kiedy zakładanie nowych parafii, kościołów filialnych, a nawet kaplic wymagało specjalnych, bardzo niechętnie udzielanych zezwoleń państwowych.

​

Obszar parafii

 

Parafia Wąsosz tuż po powstaniu obejmowała swym zasięgiem 89 wsi. To na bazie tych wsi utworzono w 1471 r. powiat wąsoski powiększony o 17 wsi z parafii Grabowo. Pozostałe wsie parafii Grabowo znalazły się wówczas na terenie powiatu Kolno w ziemi łomżyńskiej. W miarę wzrostu osadnictwa w parafii Wąsosz budowano nowe kościoły i wydzielano z jej obszaru nowe parafie. Po 1533 r. liczba wsi w parafiach powstałych kosztem parafii Wąsosz  przedstawiała się jak niżej:

 

Parafia - rok powstania - Ilość wsi w parafii:

Wąsosz -      ~ 1436 - 44

Niedźwiadna - 1464 - 13

Grajewo -        1476 - 14

Białaszewo -   1533 - 18

 

Na przestrzeni wieków cześć wsi zanikła na skutek różnych wydarzeń dziejowych, zakładano również wsie nowe. Po 250 latach (1783 r.) w obszarze parafii Wąsosz znajdowało się 48 wsi:

 

Bagienice, Barany, Bęćkowo, Bzury, Czerwonki, Danowo, Dołęgi, Godlewo, Grędy, Grozimy, Gutki, Guty, Jambrzyki, Kędziorowo, Kieliany, Koniecki Kompskie, Koniecki Roztruszewo, Konopki, Kownatki, Lipnik Chłopski, Lipnik Szlachecki, Ławsk, Łempice, Milewo, Modzele, Możdżenie, Niećkowo, Niedźwiedzkie, Obrytki, Pasichy, Rakowo, Skaje, Sokoły, Stawiane, Sulewo Kownaty, Sulewo Prusy, Świdry, Szczuczyn, Szwelczyn, Wąsosz, Wólka, Wojsławki, Wojsławy, Zaborowo, Zacieczki, Zalesie, Żebrowskie Budy, Żebry.

 

Po 1889 r. z 14 wsi wydzielonych z parafii Wąsosz powstała parafia Szczuczyn:

 

Szczuczyn, Adamowo, Bęćkowo, Bzury, Danowo, Dołęgi, Gutki, Guty, Jambrzyki, Lipnik, Rakowo, Skaje, Wólka, Zacieczki.

 

W 1989 r. w granicach parafii Wąsosz znajdowało się 29 wsi położonych na terenie 4 gmin (Wąsosz, Grabowo, Szczuczyn i Grajewo):

 

Wąsosz, Bagienice, Godlewo, Grądy, Grozimy, Kędziorowo, Komosewo, Koniecki Małe, Koniecki Duże (Roztruszewo), Kudłaczewo, Ławsk, Łempice, Milewo, Modzele, Możdżenie, Niećkowo, Niedżwieckie, Obrytki, Pasichy, Siankowizna, Sokoły, Stawiane, Sulewo Kownaty, Sulewo Prusy, Świdry Awissa, Wojsławy, Zaborowo, Zalesie, Żebry,

 

Od 1994 r. wsie Ławsk i Modzele tworzą nową parafię Ławsk.

​

Ilość wiernych parafii Wąsosz na przestrzeni ostatnich dwóch wieków:

​

Rok (liczba wiernych)

 1817(3069), 1830(5255), 1874(6054), 1893(6218), 1989(4000), 2008(3631).

 

Struktura diecezjalna

 

Obszar najdalej wysunięty na wschód w północno – wschodniej części Mazowsza należał do parafii Wąsosz powstałej zapewne razem z lokacją miasta Wąsosz w 1436 r. Terytorium całego Mazowsza pokrywało się z obszarem diecezji płockiej powstałej w II – ej połowie XI w. Od końca XIV w. diecezja płocka graniczyła na wschodzie z nowopowołanymi diecezjami wileńską i łucką. Wraz ze wzrostem liczby parafii diecezja płocka została podzielona na mniejsze szczeble administracji diecezjalnej tzw. archidiakonaty: dobrzyński i płocki, a w dniu 7 II 1443 r. biskup płocki (1439 – 1463) Paweł Giżycki h. Gozdawa wydzielił z archidiakonatu płockiego archidiakonat pułtuski. W dalszej fazie wzrost liczby parafii wymusił podział archidiakonatów na dekanaty obejmujące swym zasięgiem pewną ilość parafii. Parafia obejmowała z reguły od kilku do kilkudziesięciu osad. Przeciętny obszar parafii w diecezji płockiej w okresie Średniowiecza wynosił 77 km 2. Na przełomie XV/XVI w. na 285 – 333 wiernych przypadał jeden duchowny (księża + zakonnicy). Rządcę parafii do XVII w. zwano plebanem, a następnie proboszczem. W tym też okresie w stosunku do osób duchownych zaczęto używać określenia ksiądz. Nowopowstała w 1436 r. parafia wąsoska należała początkowo do archidiakonatu płockiego, a od 1443 r. do archidiakonatu pułtuskiego. Archidiakon zastępował biskupa m.in. w wizytowaniu parafii. W zarządzaniu diecezją wspomagała biskupa kapituła katedralna, która była zawsze przy każdym kościele katedralnym. W jej skład wchodzili kanonicy i prałaci.

Do rozbiorów Polski struktura diecezji płockiej należącej do prowincji gnieźnieńskiej, nie uległa w większym stopniu zmianie. W 1772 r. przedstawiała się następująco:

 

Archidiakonaty (Płock, Pułtusk, Dobrzyń) –  3

Dekanaty – 31

Kościoły parafialne – 298

Kościoły filialne – 55

Kolegiaty (Płock, Pułtusk) – 2

 

Po III rozbiorze Polski papież Pius VI z dniem 16 III 1798 r. erygował w zaborze pruskim z części terytorium zagarniętej diecezji płockiej, diecezję wigierską z siedzibą w eremie pokamedulskim w Wigrach. Diecezja swym zasięgiem początkowo objęła 149 parafii, a od 1807 r. 96 parafii (53 parafie  przeszły do Rosji).

Po utworzeniu Królestwa Polskiego papież Pius VII z dn. 30 VI 1818 r. w obszarze Królestwa Polskiego utworzył metropolię warszawską podzieloną na 8 diecezji pokrywających się obszarowo z województwami (guberniami). Z terytorium diecezji wigierskiej i trzech dekanatów z diecezji płockiej (Wąsosz, Łomża i Wizna) erygował diecezję sejneńską (augustowską) z siedzibą w Sejnach, pokrywającą obszar 120 parafii (96 + 24).

W dn. 28.10.1925 r. papież Pius XI dokonał reformy administracyjnej kościoła katolickiego w Polsce ustalając 20 diecezji z podziałem na 5 metropolii. Z terenów pozostałej w ówczesnych granicach polskich diecezji sejneńskiej (augustowskiej) papież erygował diecezję łomżyńską, która wraz z archidiecezją wileńską i diecezją pińską tworzyły metropolię wileńską.

Po II – ej wojnie światowej na wskutek zmiany granic państwowych diecezja łomżyńska wraz z diecezją białostocką  i drohiczyńską znalazła się w metropolii białostockiej.

W związku z nowym podziałem administracyjnym kościoła w Polsce decyzją papieża Jana Pawła II z dn. 25 III 1992 r. część diecezji łomżyńskiej weszła w skład nowo utworzonej diecezji ełckiej.

​

Dekanat

 

Wzrost ilości parafii wymusił podział archidiakonatów na mniejsze jednostki administracyjne tzw. dekanaty. W połowie XV w. archidiakonaty w diecezji płockiej podzielone były na 12 dekanatów. W 1510 r. Biskup płocki Erazm Ciołek (1503 – 1522) dokonał podziału diecezji płockiej na 20 dekanatów. Parafie ziemi wiskiej zostały podzielone pomiędzy dekanaty w Wiżnie i w Łomży. W 1530 r. dekanat wiski obejmował 17 parafii, a łomżyński 19 parafii:

 

 

 

​

 

 

 

​

​

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

​

Zgodnie z synodem diecezjalnym zwołanym przez biskupa płockiego (1627 – 1640) Stanisława III Łubieńskiego, już po jego śmierci biskup Karol Ferdynand Waza w 1643 r. utworzył nowy dekanat górznowski. Tym samym ilość dekanatów w diecezji płockiej wzrosła z 20 do 21.

W 1693 r. biskup płocki (1692 – 1699) Andrzej Chryzostom Załuski powiększył liczbę dekanatów z 21 do 31, przyjmując zasadę 10 parafii na 1 dekanat. Jednym z nowopowstałych dekanatów był dekanat wąsoski. Swym zasięgiem objął 8 parafii:

Grabowo, Słucz, Białaszewo, Grajewo, Niedżwiadna, Lachowo, Kolno i Wąsosz,

wydzielonych z dekanatu łomżyńskiego.

Po 1818 r. podział diecezji na archidiakonaty w nowoutworzonym Królestwie Polskim uległ likwidacji, natomiast zwiększono ilość dekanatów.

 

Dziekan uzyskał prawo:

• zwoływania synodów dekanalnych,

• corocznego wizytowania parafii w swoim dekanacie,

• kontrola realizacji zaleceń z poprzednich wizyt i uchwał synodalnych w parafiach,

• rozstrzygania sporów między duchownymi pracującymi w danym dekanacie.

Z dn. 30 VI 1818 r. dekanat wąsoski wszedł w skład nowopowołanej diecezji sejneńskiej (augustowskiej) pokrywającej się obszarowo z gubernią (województwem) augustowską. Siedzibami dekanatów w diecezji sejneńskiej (augustowskiej) zostały:

 

Augustów, Kalwaria, Łomża, Łożdzieje, Mariampol, Olwita, Sapieżyszki, Sejny, Tykocin, Wąsosz, Wizna i Wysokie Mazowieckie.

 

Wykaz parafii w dekanatach (w/g spisu duchowieństwa z 1852 r.), które przeszły z diecezji płockiej do sejneńskiej (augustowskiej) w 1818 r.:

​

Dekanat (parafie):

​

Łomża

(Dobrzyjałowo, Drozdowo, Kolno, Turośl filia Kolno, Lipniki, Lubotyń, Łomża, Miastkowo, Nowogród, Piątnica, Mały Płock, Puchały, Śniadowo, Szczepankowo, Zambrów).

Wąsosz

(Białaszewo, Bargłów, Grabowo, Grajewo, Niedżwiadna, Rajgród, Rydzewo filia Rajgród, Wąsosz, Szczuczyn filia Wąsosz).

Wizna

(Burzyn, Jedwabne, Lachowo, Poryte, Przytuły, Radziłów, Romany, Słucz, Wizna).

 

Po Powstaniu Styczniowym władze carskie zdecydowały w 1867 r. o powołaniu dekanatów w miastach powiatowych. Ponieważ Wąsosz utracił rangę powiatu na rzecz Szczuczyna, dekanat wąsoski przemianowano na szczuczyński. W nowoutworzonej guberni łomżyńskiej powstały dekanaty:

 

kolneński, łomżyński, mazowiecki i szczuczyński.

 

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono w 1919 r. dekanat wąsoski, pozostawiając dekanat szczuczyński z siedzibą w Grajewie. W skład dekanatu wąsoskiego włączono parafie:

 

Białaszewo, Grabowo, Radziłów, Słucz, Wąsosz i nowopowstałe parafie kosztem parafii Białaszewo, a mianowicie: Kapice, Osowiec i Przechody.

 

Od 28 X 1925 r. dekanat wąsoski znalazł się w nowo erygowanej diecezji łomżyńskiej. W 1937 r. biskup łomżyński Stanisław Łukomski włączył do dekanatu wąsoskiego parafię Niedżwiadna i Szczuczyn, wyłączając je z dekanatu szczuczyńskiego, który przemianował na grajewski i włączył do niego parafie Białaszewo, Kapice, Osowiec i Przechody wyłączając je z dekanatu wąsoskiego.

​

Wykaz parafii należących do dekanatu wąsoskiego:

​

1693 – 1818 Białaszewo, Grabowo, Grajewo, Kolno, Lachowo, Niedżwiadna, Słucz, Wąsosz.

1818 – 1867 Białaszewo, Bargłów, Grabowo, Grajewo, Niedżwiadna, Rajgród, Rydzewo filia Rajgród, Wąsosz,

                     Szczuczyn filia Wąsosz.

1867 – 1919 w tym okresie parafia Wąsosz należała do dekanatu szczuczyńskiego.

1919 – 1937 Białaszewo, Grabowo, Kapice, Osowiec, Przechody, Radziłów, Słucz, Wąsosz.

1937 – 1982 Grabowo, Niedżwiadna, Radziłów, Słucz,  Szczuczyn, Wąsosz.

1982 – …… Obecnie parafia Wąsosz należy do dekanatu szczuczyńskiego

 

 W 1982 r. ordynariusz łomżyński biskup Mikołaj Sasinowski zmienił nazwę dekanatu wąsoskiego na szczuczyński i przeniósł jego siedzibę z Wąsosza do Szczuczyna. Obecnie w skład dekanatu szczuczyńskiego wchodzi 7 parafii:

 

Grabowo, Ławsk, Niedźwiadna, Radziłów, Słucz, Szczuczyn, Wąsosz.

 

Pierwszym dziekanem Dekanatu Wąsoskiego mógł zostać proboszcz wąsoski ks. Stanisław Prokop Gutowski odnotowany w księdze ślubów parafii wąsoskiej w dniu 12.02.1696 r. jako kanonik katedralny płocki. Jego następca ks. Wojciech Kazimierz Kobyliński proboszcz kolnieński w dniu 10.06.1709 dokonał wpisu kontrolnego do księgi chrztów parafii wąsoskiej jako wizytator dekanalny, ale już 13.02.1710 dokonał wpisu kontrolnego w tej samej księdze jako kanonik pułtuski, dziekan, proboszcz wąsoski i kolnieński. Proboszczem i dziekanem wąsoskim pozostawał do 1720 r. W latach 1720-1748 proboszczem i dziekanem wąsoskim był ks. Jakub Bruliński. Następne dwa lata parafią zarządzał ks. Tomasz Kaczkowski, ale z zapisów w księgach metrykalnych nie wynika, że sprawował urząd dziekana dekanatu wąsoskiego. W latach 1748-1761 urząd dziekana sprawował prawdopodobnie ks. Stanisław Borawski, kanonik płocki, który zmarł w Wąsoszu i został pochowany przed Ołtarzem Głównym kościoła parafialnego w Wąsoszu (w akcie zgonu wpisano dziekan wiski). W następnych latach do 1868 r. Dekanat Wąsoski był pod nadzorem dziekanów wiskich, lub wizytatorów dekanalnych wyznaczanych przez biskupa. Niekiedy funkcje dziekanów wąsoskich sprawowali księża pozostający proboszczami innych parafii. W owym czasie księża niechętnie przyjmowali urząd dziekana ze względu na wielką odpowiedzialność przy niewielkiej pensji dziekana wypłacanej z kasy powiatowej.

W okresie 1868-1883 wizytacji dekanalnych w parafii wąsoskiej dokonywali dziekani Dekanatu Kolnieńskiego, a w okresie 1884-1919 dziekani Dekanatu Szczuczyńskiego, ale pozostający proboszczami parafii grajewskiej. W latach 1919-1982 do czasu likwidacji Dekanatu Wąsoskiego proboszczowie wąsoscy sprawowali obowiązki dziekanów Dekanatu Wąsoskiego. Od 1982 r. parafia Wąsosz znajduje się w obszarze Dekanatu Szczuczyńskiego, którego dziekani pozostają proboszczami parafii Szczuczyn.

​

​